ارمغان حجاز فارسی فہرست حضورحق (۱) ۱۔ دل ما بیدلان بردند و رفتند ۲۔ سخنہا رفت از بود و نبودم ۳۔ دل من در گشاد چون و چند است ۴۔ چہ شور است این کہ در آب وگل افتاد ۵۔ جہان از خود برون آوردۂ کیست (۲) ۱۔ دل بی قید من در پیچ و تابیست ۲۔ صبنت الکاس عنا ام عمرو ۳۔ بہ خود پیچیدگان در دل اسیرند ۴۔ روم راھی کہ او را منزلی نیست ۵۔ می من از تنک جامان نگہ دار ۶۔ تو را این کشمکش اندر طلب نیست ۷۔ ز من ھنگامہ ئی دہ این جہان را ۸۔ جہانی تیرہ تر با آفتابی ۹۔ غلامم جز رضای تو نجویم (۳) ۱۔ دلی در سینہ دارم بی سروری ۲۔ چہ گویم قصۂ دین و وطن را ۳۔ مسلمانی کہ در بند فرنگ است ۴۔ نخواھم این جھان و آن جہان را ۵۔ چہ می خواھی ازین مرد تن آسای (۴) ۱۔ بہ آن قوم از تو می خواھم گشادی ۲۔ نگاہ تو عتاب آلود تا چند ۳۔ سرود رفتہ باز آید کہ ناید ۴۔ اگر می آید آن دانای رازی ۵۔ متاع من دل درد آشنای است (۵) ۱۔ دل از دست کسی بردن نداند ۲۔ دل ما از کنار ما رمیدہ ۳۔ نداند جبرئیل این ھای و ھو را ۴۔ شب این انجمن آراستم من ۵۔ چنین دور آسمان کم دیدہ باشد (۶) ۱۔ عطا کُن شورِ رومی سوز خسرو (۷) ۱۔ مسلمان فاقہ مست و ژندہ پوش است ۲۔ دگر ملت کہ کاری پیش گیرد ۳۔ دگر قومی کہ ذکر لا الٰہش (۸) ۱۔ جہان توست در دست خسی چند ۲۔ مریدی فاقہ مستی گفت با شیخ (۹) ۱۔ دگرگون کشور ھندوستان است ۲۔ ز محکومی مسلمان خود فروش است (۱۰) ۱۔ یکی اندازہ کن سود و زیان را ۲۔ تو می دانی حیات جاودان چیست (۱۱) ۱۔ بہ پایان چون رسد این عالم پیر ۲۔ بدن واماند و جانم در تک و پوست حضور رسالت (۱) ۱۔ ’’الا یا خیمگی خیمہ فرو ھل‘‘ ۲۔ نگاھی داشتم بر جوھر دل ۳۔ ندانم دل شہید جلوۂ کیست ۴۔ مپرس از کاروان جلوہ مستان ۵۔ بہ این پیری رہ یثرب گرفتم (۲) ۱۔ گناہ عشق و مستی عام کردند ۲۔ چہ پرسی از مقامات نوایم (۳) ۱۔ سحر با ناقہ گفتم نرمتر رو ۲۔ مہار ای ساربان او را نشاید ۳۔ نم اشک است در چشم سیاھش (۴) ۱۔ چہ خوش صحرا کہ در وی کاروانہا ۲۔ چہ خوش صحرا کہ شامش صبح خنداست (۵) ۱۔ امیر کاروان آن اعجمی کیست ۲۔ مقام عشق و مستی منزل اوست (۶) ۱۔ غم پنھان کہ بی گفتن عیان است ۲۔ بہ راغان لالہ رست از نو بہاران (۷) ۱۔ گہی شعر عراقی را بخوانم ۲۔ غم راھی نشاط آمیزتر کن (۸) ۱۔ بیا ای ھمنفس باھم بنالیم ۲۔ حکیمان را بہا کمتر نہادند ۳۔ جہان چار سو اندر بر من ۴۔ درین وادی زمانی جاودانی (۹) ۱۔ مسلمان آن فقیر کجکلاھی ۲۔ تب و تاب دل از سوز غم توست ۳۔ شب ھندی غلامان را سحر نیست ۴۔ چہ گویم زان فقیری دردمندی ۵۔ چسان احوال او را بر لب آرم ۶۔ ھنوز این چرخ نیلی کج خرام است ۷۔ نماند آن تاب و تب در خون نابش ۸۔ دل خود را اسیر رنگ و بو کرد ۹۔ بہ رویِ او در دل ناگشادہ (۱۰) ۱۔ گریبان چاک و بی فکر رفو زیست ۲۔ حق آن دہ کہ مسکین و اسیر است ۳۔ دگر پاکیزہ کن آب و گل او ۴۔ عروس زندگی در خلوتش غیر ۵۔ بہ چشم او نہ نور و نی سرور است ۶۔ مسلمان زادہ و نامحرم مرگ (۱۱) ۱۔ ملوکیت سراپا شیشہ بازیست ۲۔ تن مرد مسلمان پایدار است ۳۔ مسلمان شرمسار از بی کلاھی است ۴۔ مپرس از من کہ احوالش چسان است ۵۔ بہ چشمش وا نمودم زندگی را ۶۔ مسلمان گرچہ بی خیل و سپاھی است ۷۔ متاع شیخ اساطیر کہن بود ۸۔ دگرگون کرد لادینی جھان را ۹۔ حرم از دیرگیرد رنگ و بویی ۱۰۔فقیران تا بہ مسجد صف کشیدند ۱۱۔مسلمانان بہ خویشان در ستیزند ۱۲۔جبین را پیش غیراللّٰہ سودیم ۱۳۔بہ دست میکشان خالی ایاغ است ۱۴۔سبوی خانقاھان خالی از می ۱۵۔مسلمانم غریب ھر دیارم ۱۶۔بہ آن بالی کہ بخشیدی پریدم ۱۷۔شبی پیش خدا بگریستم زار ۱۸۔نگویم از فرو فالی کہ بگذشت ۱۹۔نگہبان حرم معمار دیر است ۲۰۔ز سوز این فقیر رہ نشینی ۲۱۔گہی افتم گہی مستانہ خیزم ۲۲۔مرا تنھایی و آہ و فغان بہ ۲۳۔پریدم در فضای دلپذیرش ۲۴۔بہ آن رازی کہ گفتم پی نبردند ۲۵۔نہ شعر است اینکہ بر وی دل نہادم ۲۶۔تو گفتی از حیات جاودان گوی ۲۷۔رُخم از درد پنھان زعفرانی ۲۸۔زبان ما غریبان از نگاھیست ۲۹۔خودی دادم ز خود نامحرمی را ۳۰۔درون ما بہ جز دود نفس نیست ۳۱۔غریبی دردمندی نی نوازی ۳۲۔نم و رنگ از دم بادی نجویم ۳۳۔در آن دریا کہ او را ساحلی نیست ۳۴۔مران از در کہ مشتاق حضوریم ۳۵۔بہ افرنگی بُتان دل باختم من ۳۶۔می از میخانۂ مغرب چشیدم ۳۷۔فقیرم از تو خواھم ھر چہ خواھم ۳۸۔نہ با مُلّا نہ با صوفی نشینم ۳۹۔دل ملّا گرفتار غمی نیست ۴۰۔سر منبر کلامش نیشدار است ۴۱۔دل صاحبدلان او بُرد یا من ۴۲۔غریبم درمیان محفل خویش ۴۳۔دل خود را بہ دست کس ندادم ۴۴۔ھمان سوز جنون اندر سرمن ۴۵۔ھنوز این خاک دارای شرر ھست ۴۶۔نگاھم زانچہ بینم بی نیاز است ۴۷۔مرا در عصر بی سوز آفریدند ۴۸۔نگیرد لالہ و گل رنگ و بویم ۴۹۔من اندر مشرق و مغرب غریبم ۵۰۔طلسم علم حاضر را شکستم ۵۱۔بہ چشم من نگہ آوردۂ توست ۵۲۔چو خود را در کنار خودکشیدم ۵۳۔درین عالم بہشت خرّمی ھست ۵۴۔بدہ او را جوان پاکبازی ۵۵۔بیا ساقی بگردان جام می را ۵۶۔جہان از عشق و عشق از سینۂ توست ۵۷۔مرا این سوز از فیض دم توست ۵۸۔درین بتخانہ دل باکس نبستم ۵۹۔دمید آن لالہ از مشت غبارم ۶۰۔حضور ملّت بیضا تپیدم ۶۱۔بہ صدق فطرت رندانۂ من ۶۲۔دلی برکف نہادم دلبری نیست ۶۳۔چو رومی در حرم دادم اذان من ۶۴۔گلستانی ز خاک من بر انگیز ۶۵۔مسلمان تا بہ ساحل آرمیدست ۶۶۔کہ گفت او را کہ آید بوی یاری ۶۷۔ز بحر خود بہ جوی من گہر دہ ۶۸۔بہ جلوت نی نوازیہای من بین ۶۹۔بہ ھر حالی کہ بودم خوش سرودم ۷۰۔شریک درد و سوز لالہ بودم ۷۱۔بہ نور تو برافروزم نگہ را ۷۲۔بہ کوی تو گداز یک نوا بس (۱۲) ۱۔ ز شوق آموختم آن ھای و ھویی ۲۔ یکی بنگر فرنگی کج کلاھان ۳۔ بدہ دستی ز پا افتادگان را (۱۳) ۱۔ تو ھم آن می بگیر از ساغر دوست ۲۔ تو سلطان حجازی من فقیرم ۳۔ سراپا درد درمان ناپذیرم ۴۔ بیا باھم درآویزیم و رقصیم ۵۔ تو را اندر بیابانی مقام است ۶۔ مسلمانیم و آزاد از مکانیم ۷۔ ز افرنگی صنم بیگانہ تر شو حضورملّت (۱) بحق دل بند و و راہ مصطفٰی رو ۱۔ بہ منزل کوش مانند مہ نو ۲۔ چو موج از بحر خود بالیدہ ام من ۳۔ بیا ساقی بگردان ساتگین را ۴۔ بیا ساقی نقاب از رُخ برافکن ۵۔ برون از سینہ کش تکبیر خود را ۶۔ مسلمان از خودی مرد تمام است ۷۔ مسلمانان کہ خود را فاش دیدند ۸۔ گشودم پردہ را از روی تقدیر ۹۔ بہ ترکان بستہ درھا را گشادند ۱۰۔ھر آن قومی کہ می ریزد بھارش ۱۱۔خدا آن ملّتی را سروری داد ۱۲۔ز رازی حکمت قرآن بیاموز (۲) خودی ۱۔ کسی کو بر خودی زد لاالہ را ۲۔ تو ای نادان دل آگاہ دریاب ۳۔ دل تو داغ پنھانی ندارد (۳) اناالحق ۱۔ اناالحق جز مقام کبریا نیست ۲۔ بہ آن ملّت اناالحق سازگار است ۳۔ میان امّتان والا مقام است ۴۔ وجودش شعلہ از سوز درون است ۵۔ پرد در وسعت گردون یگانہ ۶۔ بہ باغان عندلیبی خوش صفیری ۷۔ بہ جام نو کہن می از سبو ریز (۴) صوفی و ملّا ۱۔ گرفتم حضرت ملّا ترش روست ۲۔ فرنگی صید بست از کعبہ و دیر ۳۔ بہ بند صوفی و ملّا اسیری ۴۔ ز قرآن پیش خود آیینہ آویز ۵۔ ز من بر صوفی و ملا سلامی ۶۔ ز دوزخ واعظ کافرگری گفت ۷۔ مریدی خود شناسی پختہ کاری ۸۔ پسر را گفت پیری خرقہ بازی (۵) رومی ۱۔ بہ کام خود دگر آن کہنہ می ریز ۲۔ بگیر از ساغرش آن لالہ رنگی ۳۔ نصیبی بردم از تاب و تب او ۴۔ سراپا درد و سوز آشنایی ۵۔ گرہ از کار این ناکارہ وا کرد ۶۔ بہ روی من در دل باز کردند ۷۔ خیالش با مہ و انجم نشیند ۸۔ ز رومی گیر اسرار فقیری ۹۔ خودی تا گشت مہجور خدایی ۱۰۔می روشن ز تاک من فرو ریخت (۶) پیام فاروق ۱۔ تو ای باد بیابان از عرب خیز ۲۔ خلافت فقر با تاج و سریر است ۳۔ جوانمردی کہ خود را فاش بیند ۴۔ بہ روی عقل و دل بگشای ھر در ۵۔ خنک آن ملّتی بر خود رسیدہ ۶۔ چہ خوش زد ترک ملّاحی سرودی ۷۔ جہانگیری بخاکِ ما سرشتند ۸۔ کسی کو داند اسرار یقین را ۹۔ مسلمانی کہ خود را امتحان کرد (۷) شعرای عرب ۱۔ بگو از من نواخوان عرب را ۲۔ بہ جانہا آفریدم ھای و ھو را ۳۔ تو ھم بگذار آن صورت نگاری ۴۔ بہ خاک ما دلی ، در دل غمی ھست ۵۔ مسلمان بندہ مولا صفات است ۶۔ بدہ با خاک او آن سوز و تابی ۷۔ مسلمانی غم دل در خریدن ۸۔ کسی کو فاش دید اسرار جان را ۹۔ نگہدار آنچہ در آب و گل توست ۱۰۔شب این کوہ و دشت سینہ تابی ۱۱۔نکو می خوان خط سیمای خود را (۸) ای فرزند صحرا ۱۔ سحرگاھان کہ روشن شد درو دشت ۲۔ عرب را حق دلیلِ کاروان کرد ۳۔ در آن شبہا خروش صبح فرداست (۹) تو چہ دانی کہ درین گرد سواری باشد ۱۔ دگر آیین تسلیم و رضاگیر ۲۔ چمنہا زان جنون ویرانہ گردد ۳۔ نخستین لالۂ صبح بہارم ۴۔ پریشانم چو گرد رھگذاری ۵۔ خوش آن قومی پریشان روزگاری ۶۔ بہ بحر خویش چون موجی تپیدم ۷۔ نگاھش پر کند خالی سبوھا ۸۔ چو برگیرد زمام کاروان را ۹۔ مبارکباد کن آن پاک جان را ۱۰۔دل اندر سینہ گوید دلبری ھست (۱۰) خلافت و ملوکیت ۱۔ عرب خود را بہ نور مصطفیٰؐ سوخت ۲۔ خلافت بر مقام ما گواھی است ۳۔ در افتد با ملوکیت کلیمی ۴۔ ھنوز اندر جھان آدم غلام است ۵۔ محبّت از نگاھش پایدار است (۱۱) تُرک عُثمانی ۱۔ بہ ملک خویش عثمانی امیر است ۲۔ خنک مردان کہ سحر او شکستند ۳۔ بہ ترکان آرزوی تازہ دادند (۱۲) دختران ملّت ۱۔ بہل این دخترک این دلبریہا ۲۔ نگاہ توست شمشیر خداداد ۳۔ ضمیر عصر حاضر بی نقاب است ۴۔ جہان را محکمی از امہات است ۵۔ مرا داد این خردپرور جنونی ۶۔ خنک آن ملّتی کز وارداتش ۷۔ اگر پندی ز درویشی پذیری ۸ْ۔ ز شام ما برون آور سحر را (۱۳) عصر حاضر ۱۔ چہ عصر است این کہ دین فریادی اوست ۲۔ نگاھش نقشبند کافریہا ۳۔ جوانان را بد آموز است این عصر ۴۔ مسلمان فقر و سلطانی بھم کرد ۵۔ چہ گویم رقص تو چون است و چون نیست (۱۴) برھمن ۱۔ در صد فتنہ را بر خودی گشادی ۲۔ برھمن را نگویم ھیچکارہ ۳۔ نگہ دارد برھمن کار خود را ۴۔ برھمن گفت برخیز از در غیر (۱۵) تعلیم ۱۔ تب و تابی کہ باشد جاودانہ ۲۔ ز علم چارہ سازی بی گدازی ۳۔ بہ آن مؤمن خدا کاری ندارد ۴۔ ز من گیر اینکہ مردی کور چشمی ۵۔ از آن فکر فلک پیما چہ حاصل ۶۔ ادب پیرایہ نادان و داناست ۷۔ ترا نومیدی از طفلان روانیست ۸ْ۔ بہ پور خویش دین و دانش آموز ۹ْ۔ نوا از سینۂ مرغ چمن برد ۱۰۔خدایا وقت آن درویش خوش باد ۱۱۔کسی کو لاالہ را در گرہ بست ۱۲۔چو می بینی کہ رھزن کاروان کشت ۱۳۔جوانی خوش گلی رنگین کلاھی ۱۴۔شتر را بچّۂ او گفت در دشت (۱۶) تلاش رزق ۱۔ پریدن از سر بامی بہ بامی ۲۔ نگر خود را بہ چشم محرمانہ (۱۷) نہنگ با بچّۂ خویش ۱۔ نہنگی بچّۂ خود را چہ خوش گفت ۲۔ تو در دریا نہ ای او در بر توست (۱۸) خاتمہ ۱۔ نہ از ساقی نہ از پیمانہ گفتم ۲۔ بہ خود باز آ و دامان دلی گیر ۳۔ حرم جز قبلۂ قلب و نظر نیست حضور عاٰلم انسانی تمہید (۱) ۱۔ بیا ساقی بیار آن کہنہ می را ۲۔ یکی از حجرۂ خلوت برون آی (۲) ۱۔ زمانہ فتنہ ھا آورد و بگذشت ۲۔ بسا کس اندہ فردا کشیدند (۳) ۱۔ چو بلبل نالۂ زاری نداری ۲۔ بیا بر خویش پیچیدن بیاموز ۳۔ گلہ از سختی ایام بگذار ۴۔ کبوتر بچۂ خود را چہ خوش گفت ۵۔ فتادی از مقام کبریائی ۶۔ خوشا روزی کہ خود را باز گیری ۷۔ تو ھم مثل من از خود در حجابی ۸۔ چہ خوش گفت اُشتری با کرّۂ خویش (۴) ۱۔ مرا یاد است از دانای افرنگ ۲۔ الا ای کشتۂ نامحرمی چند (۵) ۱۔ وجود است اینکہ بینی یا نمود است ۲۔ بہ ضرب تیشہ بشکن بیستون را ۳۔ منہ از کف چراغ آرزو را ۴۔ دل دریا سکون بیگانہ از توست ۵۔ دو گیتی را بہ خود باید کشیدن ۶۔ بہ ما ای لالہ خود را وانمودی (۶) ۱۔ نگرید مرد از رنج و غم و درد ۲۔ نپنداری کہ مرد امتحان مرد ۳۔ اگر خاک تو از جان محرمی نیست ۴۔ پریشان ھر دم ما از غمی چند ۵۔ جوانمردی کہ دل با خویشتن بست ۶۔ از آن غمہا دل ما دردمند است ۷۔ مگو با من خدای ما چنین کرد ۸۔ برون کن کینہ را از سینۂ خویش ۹ْ۔ سحرھا در گریبان شب اوست (۷) ۱۔ بہ باد صبحدم شبنم بنالید (۸) دل ۱۔ دل آن بحر است کو ساحل نورزد ۲۔ دل ما آتش و تن موج دودش ۳۔ زمانہ کار او را می برد پیش ۴۔ نہ نیروی خودی را آزمودی ۵۔ تو می گویی کہ دل از خاک و خون است ۶۔ جہان مہر و مہ زناری اوست ۷۔ من و تو کشت یزدان حاصل است این ۸۔ گہی جویندۂ حُسن غریبی ۹ْ۔ جہان دل ، جہان رنگ و بو نیست ۱۰۔نگہ دید و خرد پیمانہ آورد ۱۱۔محبّت چیست تاثیر نگاھیست (۹) خودی ۱۔ خودی روشن ز نور کبریائی است ۲۔ چہ قومی در گذشت از گفتگوھا ۳۔ خودی را از وجود حق وجودی ۴۔ دلی چون صحبت گل می پذیرد ۵۔ وصال ما وصال اندر فراق است ۶۔ کف خاکی کہ دارم از در اوست (۱۰) جبر واختیار ۱۔ یقین دانم کہ روزی حضرت او ۲۔ بہ روما گفت با من راھب پیر (۱۱) موت ۱۔ شنیدم مرگ با یزدان چنین گفت ۲۔ ثباتش دہ کہ میر شش جہات است (۱۲) بگو ابلیس را ۱۔ بگو ابلیس را از من پیامی ۲۔ جہان تا از عدم بیرون کشیدند ۳۔ جدایی شوق را روشن بصرکرد ۴۔ تو را از آستان خود براندند ۵۔ تو می دانی صواب و ناصوابم ۶۔ بیا تا نرد را شاھانہ بازیم (۱۳) ابلیس خاکی و ابلیس ناری ۱۔ فساد عصر حاضر آشکار است ۲۔ بہ ھر کو رھزن چشم و گوش اند ۳۔ چہ شیطانی خرامش واژگونی ۴۔ چہ زھرابی کہ در پیمانۂ اُوست ۵۔ بشر تا از مقام خود فتاد است ۶۔ مشو نخچیر ابلیسان این عصر ۷۔ حریف ضرب او مرد تمام است ۸۔ ز فہم دون نہادان گرچہ دور است بہ یاران طریق (۱) ۱۔ قلندر جرّہ باز آسمانہا ۲۔ ز جانم نغمۂ ’’اللّٰہ ھو‘‘ ریخت ۳۔ چو اشک اندر دل فطرت تپیدم ۴۔ مرا از منطق آید بوی خامی ۵۔ بیا از من بگیر آن دیر سالہ ۶۔ بہ دست من ھمان دیرینہ چنگ است ۷۔ بگو از من بہ پرویزان این عصر ۸۔ فقیرم ساز و سامانم نگاھیست ۹۔ در دل را بہ روی کس نبستم ۱۰۔درین گلشن ندارم آب و جاھی ۱۱۔دو صد دانا درین محفل سخن گفت ۱۲۔ندانم نکتہ ھای علم و فن را ۱۳۔نپنداری کہ مرغ صبح خوانم ۱۴۔بہ چشم من جہان جُز رھگذر نیست ۱۵۔بہ این نابودمندی بودن آموز ۱۶۔کہن پروردۂ این خاکدانم ۱۷۔ندانی تا نباشی محرم مرد ۱۸۔نگاھی آفرین جان در بدن بین ۱۹۔خرد بیگانۂ ذوق یقین است ۲۰۔قماش و نقرہ و لعل و گہر چیست ۲۱۔خودی را نشئہ من عین ھوش است ۲۲۔تو را با خرقہ و عمامہ کاری ۲۳۔چو دیدم جوھر آئینۂ خویش ۲۴۔چو رخت خویش بر بستم ازین خاک (۲) ۱۔ اگر دانا دل و صافی ضمیر است (۳) ۱۔ سجودی آوری دارا و جم را ۲۔ شنیدم بیتکی از مرد پیری ۳۔ نہان اندر دو حرفی سرِّ کار است ۴۔ مجو ای لالہ از کس غمگساری ۵۔ ز پیری یاد دارم این دو اندرز ۶۔ بہ ساحل گفت موج بیقراری ۷۔ اگر این آب و جاھی از فرنگ است ۸۔ فرنگی را دلی زیر نگین نیست (۴) ۱۔ من و تو از دل و دین نااُمیدیم ۲۔ مسلمانی کہ داند رمز دین را ۳۔ دل بیگانہ خو زین خاکدان نیست ۴۔ مقام شوق بی صدق و یقین نیست ۵۔ مسلمان را ھمین عرفان و ادراک ۶۔ بہ افرنگی بتان خود را سپردی ۷۔ نہ ھر کس خود گر و ھم خود گدازست ۸۔ بسوزد مؤمن از سوز وجودش ۹۔ چہ پرسی از نماز عاشقانہ ۱۰۔دو گیتی را صلا از قرأت اوست (۵) ۱۔ فرنگ آیین رزّاقے بداند ۲۔ چہ حاجت طول دادن داستان را ۳۔ بہشتی بھر پاکان حرم ھست (۶) ۱۔ قلندر میل تقریری ندارد ارمغان حجاز حضور حق خوش آن راھی کہ سامانی نگیرد دل او پند یاران کم پذیرد بہ آہ سوزناکش سینہ بگشای ز یک آھش غم صد سالہ میرد ٭ حضور حق دل ما بیدلان بردند و رفتند مثال شعلہ افسردند و رفتند بیا یک لحظہ با عامان درآمیز کہ خاصان بادہ ھا خوردند و رفتند ٭ سخن ھا رفت از بود و نبودم من از خجلت لب خود کم گشودم سجود زندہ مردان می شناسی عیار کار من گیر از سجودم ٭ دل من در گشاد چون و چند است نگاھش از مہ و پروین بلند است بدہ ویرانہ ئی در دوزخ او را کہ این کافر بسی خلوت پسند است ٭ چہ شور است این کہ در آب و گل افتاد ز یک دل عشق را صد مشکل افتاد قرار یک نفس بر من حرام است بہ من رحمی کہ کارم با دل افتاد ٭ جہان از خود برون آوردہ ی کیست؟ جمالش جلوہ ی بی پردہ ی کیست؟ مرا گوئی کہ از شیطان حذر کن بگو با من کہ او پروردہ ی کیست؟ ٭ دل بی قید من در پیچ و تابیست نصیب من عتابی یا خطابیست دل ابلیس ھم نتوانم آزرد گناہ گاھگاہ من صوابیست ٭ صبنت الکاس عنا ام عمرو وکان الکاس مجراھا الیمنیا اگر این است رسم دوستداری بہ دیوار حرم زن جام و مینا بہ خود پیچیدگان در دل اسیرند ھمہ دردند و درمان ناپذیرند سجود از ما چہ می خواھی کہ شاھان خراجی از دہ ویران نگیرند ٭ روم راھی کہ او را منزلی نیست از آن تخمی کہ ریزم حاصلی نیست من از غمہا نمی ترسم ولیکن مدہ آن غم کہ شایان دلی نیست ٭ می من از تنک جامان نگہ دار شراب پختہ از خامان نگہ دار شرر از نیستانی دور تر بِہ بہ خاصان بخش و از عامان نگہ دار ٭ تو را این کشمکش اندر طلب نیست تو را این درد و داغ و تاب وتب نیست از آن از لامکان بگریختم من کہ آنجا نالہ ھای نیم شب نیست ز من ھنگامہ ئی دہ این جہان را دگرگون کن زمین و آسمان را ز خاک ما دگر آدم برانگیز بکش این بندہ ی سود و زیان را ٭ جہانی تیرہ تر با آفتابی صواب او سراپا ناصوابی ندانم تا کجا ویرانہ ئی را دھی از خون آدم رنگ و آبی ٭ غلامم جز رضای تو نجویم جز آن راھی کہ فرمودی نپویم ولیکن گر بہ این نادان بگوئی خری را اسب تازی گو نگویم ٭ دلی در سینہ دارم بی سروری نہ سوزی در کف خاکم نہ نوری بگیر از من کہ بر من بار دوش است ثواب این نماز بی حضوری چہ گویم قصہ ی دین و وطن را کہ نتوان فاش گفتن این سخن را مرنج از من کہ از بی مہری تو بنا کردم ھمان دیر کہن را ٭ مسلمانی کہ در بند فرنگ است دلش در دست او آسان نیاید ز سیمائی کہ سودم بر در غیر سجود بوذر و سلمان نیاید ٭ نخواھم این جہان و آن جہان را مرا این بس کہ دانم رمز جان را سجودی دہ کہ از سوز و سرورش بہ وجد آرم زمین و آسمان را ٭ چہ می خواھی ازین مرد تن آسای بہ ھر بادی کہ آمد رفتم از جای سحر جاوید را در سجدہ دیدم بہ صبحش چہرہ ی شامم بیارای بہ آن قوم از تو می خواھم گشادی فقیہش بی یقینی کم سوادی بسی نادیدنی را دیدہ ام من ’’مرا ای کاشکی مادر نزادی‘‘ ٭ نگاہ تو عتاب آلود تا چند بتان حاضر و موجود تا چند درین بتخانہ اولاد براھیم نمک پروردہ ی نمرود تا چند ٭ سرود رفتہ باز آید کہ ناید نسیمی از حجاز آید کہ ناید سرآمد روزگار این فقیری دگر دانای راز آید کہ ناید ٭ اگر می آید آن دانای رازی بدہ او را نوای دلگدازی ضمیر امتان را می کند پاک کلیمی یا حکیمی نی نوازی متاع من دل درد آشنای است نصیب من فغان نارسای است بہ خاک مرقد من لالہ خوشتر کہ ھم خاموش و ھم خونین نوای است ٭ دل از دست کسی بردن نداند غم اندر سینہ پروردن نداند دم خود را دمیدی اندر آن خاک کہ غیر از خوردن و مردن نداند ٭ دل ما از کنار ما رمیدہ بہ صورت ماندہ و معنی ندیدہ ز ما آن راندہ ی درگاہ خوشتر حق او را دیدہ و ما را شنیدہ ٭ نداند جبرئیل این ھای و ھو را کہ نشناسد مقام جستجو را بپرس از بندہ ی بیچارہ ی خویش کہ داند نیش و نوش آرزو را شب این انجمن آراستم من چو مہ از گردش خود کاستم من حکایت از تغافلہای تو رفت ولیکن از میان برخاستم من ٭ چنین دور آسمان کم دیدہ باشد کہ جبرئیل امین را دل خراشد چہ خوش دیری بِنا کردند آنجا پرستد مؤمن و کافر تراشد ٭ عطا کن شور رومی ، سوز خسرو عطا کن صدق و اخلاص سنائی چنان با بندگی در ساختم من نگیرم گر مرا بخشی خدائی ٭ مسلمان فاقہ مست و ژندہ پوش است ز کارش جبرئیل اندر خروش است بیا نقش دگر ملت بریزیم کہ این ملت جہان را بار دوش است دگر ملت کہ کاری پیش گیرد دگر ملت کہ نوش از نیش گیرد نگردد با یکی عالم رضامند دو عالم را بہ دوش خویش گیرد ٭ دگر قومی کہ ذکر لاالھش برآرد از دل شب صبحگاھش شناسد منزلش را آفتابی کہ ریگ کہکشان روبد ز راھش ٭ جہان توست در دست خسی چند کسان او بہ بند ناکسی چند ھنرور در میان کارگاھان کشد خود را بہ عیش کرکسی چند ٭ مریدی فاقہ مستی گفت با شیخ کہ یزدان را ز حال ما خبر نیست بہ ما نزدیکتر از شہ رک ماست ولیکن از شکم نزدیکتر نیست دگرگون کشور ھندوستان است دگرگون آن زمین و آسمان است مجو از ما نماز پنجگانہ غلامان را صف آرائی گران است ٭ ز محکومی مسلمان خود فروش است گرفتار طلسم چشم و گوش است ز محکومی رگان در تن چنان سست کہ ما را شرع و آئین بار دوش است ٭ یکی اندازہ کن سود و زیان را چو جنت جاودانی کن جہان را نمی بینی کہ ما خاکی نہادان چہ خوش آراستیم این خاکدان را ٭ تو می دانی حیات جاودان چیست نمی دانی کہ مرگ ناگہان چیست ز اوقات تو یک دم کم نگردد اگر من جاودان باشم زیان چیست؟ بہ پایان چون رسد این عالم پیر شود بی پردہ ھر پوشیدہ تقدیر مکن رسوا حضور خواجہ مارا حساب من ز چشم او نہان گیر ٭ بدن واماندہ و جانم در تک و پوست سوی شہری کہ بطحا در رہ اوست تو باش اینجا و با خاصان بیامیز کہ من دارم ھوای منزل دوست حضور رسالت ’’ادب گاھیست زیر آسمان از عرش نازکتر نفس گم کردہ می آید جنید و با یزید اینجا‘‘ (عزت بجاری) حضور رسالتؐ ۱ ’’الا یا خیمگی خیمہ فروھل کہ پیش آھنگ بیرون شد ز منزل‘‘ خرد از راندن محمل فرو ماند زمام خویش دادم در کف دل ٭ نگاھی داشتم بر جوھر دل تپیدم ، آرمیدم در بر دل رمیدم از ھوای قریہ و شہر بہ باد دشت وا کردم در دل ٭ ندانم دل شہید جلوہ ی کیست نصیب او قرار یک نفس نیست بہ صحرا بُردمش افسردہ تر گشت کنار آب جوئی زار بگریست ٭ مپرس از کاروان جلوہ مستان ز اسباب جہان برکندہ دستان بہ جان شان ز آواز جرس شور چو از موج نسیمی در نیستان ٭ بہ این پیری رہ یثرب گرفتم نوا خوان از سرور عاشقانہ چو آن مرغی کہ در صحرا سر شام گشاید پر بہ فکر آشیانہ ۲ گناہ عشق و مستی عام کردند دلیل پختگان را خام کردند بہ آھنگ حجازی می سرایم ’’نخستین بادہ کاندر جام کردند‘‘ ٭ چہ پرسی از مقامات نوایم ندیمان کم شناسند از کجایم گشادم رخت خود را اندرین دشت کہ اندر خلوتش تنہا سرایم ۳ سحر با ناقہ گفتم نرمتر رو کہ راکب خستہ و بیمار و پیر است قدم مستانہ زد چندان کہ گوئی بہ پایش ریگ این صحرا حریر است ٭ مہار ای ساربان او را نشاید کہ جان او چو جان ما بصیر است من از موج خرامش می شناسم چو من اندر طلسم دل اسیر است ٭ نم اشک است در چشم سیاھش دلم سوزد ز آہ صبحگاھش ھمان می کو ضمیرم را برافروخت پیاپی ریزد از موج نگاھش ٭ ۴ چہ خوش صحرا کہ در وی کاروانہا درودی خواند و محمل براند بہ ریگ گرم او آور سجودی جبین را سوز تا داغی بماند ٭ چہ خوش صحرا کہ شامش صبح خند است شبش کوتاہ و روز او بلند است قدم ای راھرو آھستہ تر نہ چو ما ھر ذرہ ی او دردمند است ٭ ۵ امیر کاروان آن اعجمی کیست؟ سرود او بہ آھنگ عرب نیست زند آن نغمہ کز سیرابی او خنک دل در بیابانی توان زیست ٭ مقام عشق و مستی منزل اوست چہ آتشہا کہ در آب و گل اوست نوای او بہ ھر دل سازگار است کہ در ھر سینہ قاشی از دل اوست ٭ ۶ غم پنہاں کہ بی گفتن عیان است چو آید بر زبان یک داستان است رھی پر پیچ و راھی خستہ و زار چراغش مردہ و شب درمیان است ٭ بہ راغان لالہ رست از نو بہاران بہ صحرا خیمہ گستردند یاران مرا تنہا نشستن خوشتر آید کنار آب جوی کوھساران ٭ ۷ گہی شعر عراقی را بخوانم گہی جامی زند آتش بہ جانم ندانم گرچہ آھنگ عرب را شریک نغمہ ھای ساربانم ٭ غم راھی نشاط آمیزتر کن فغانش را جنون انگیزتر کن بگیر ای ساربان راہ درازی مرا سوز جدائی تیزتر کن ٭ ۸ بیا ای ھمنفس باھم بنالیم من و تو کشتہ ی شان جمالیم دو حرفی بر مراد دل بگوئیم بہ پای خواجہ چشمان را بمالیم ٭ حکیمان را بھا کمتر نہادند بہ نادان جلوہ ی مستانہ دادند چہ خوش بختی ، چہ خرم روزگاری در سلطان بہ درویشی گشادند ٭ جہان چار سو اندر بر من ھوای لامکان اندر سر من چو بگذشتم ازین بام بلندی چو گرد افتاد پرواز از پر من ٭ درین وادی زمانی جاودانی ز خاکش بی صور روید معانی حکیمان با کلیمان دوش بر دوش کہ اینجا کس نگوید ’’لن ترانی‘‘ ٭ ۹ مسلمان آن فقیر کج کلاھی رمید از سینہ او سوز آھی دلش نالد ، چرا نالد ؟ نداند نگاھی یارسول اللّٰہ نگاھی ٭ تب و تاب دل از سوز غم توست نوای من ز تاثیر دم توست بنالم زانکہ اندر کشور ھند ندیدم بندہ ئی کو محرم توست ٭ شب ھندی غلامان را سحر نیست بہ این خاک آفتابی را گذر نیست بہ ما کن گوشہ ی چشمی کہ در شرق مسلمانی ز ما بیچارہ تر نیست ٭ چہ گویم زان فقیری دردمندی مسلمانی بہ گوھر ارجمندی خدا این سخت جان را یار بادا کہ افتاد است از بام بلندی ٭ چہ سان احوال او را بر لب آرم تو می بینی نہان و آشکارم ز روداد دو صد سالش ھمین بس کہ دل چون کُندہ ی قصّاب دارم ٭ ھنوز این چرخ نیلی کج خرام است ھنوز این کاروان دور از مقام است ز کار بی نظام او چہ گویم؟ تو می دانی کہ ملت بی امام است ٭ نماند آن تاب و تب در خون نابش نروید لالہ از کشت خرابش نیام او تہی چون کیسہ ی او بہ طاق خانہ ی ویران کتابش ٭ دل خود را اسیر رنگ و بو کرد تہی از ذوق و شوق و آرزو کرد صفیر شاھبازان کم شناسد کہ گوشش با طنین پشہ خو کرد ٭ بہ روی او در دل ناگشادہ خودی اندر کف خاکش نزادہ ضمیر او تہی از بانگ تکبیر حریم ذکر او از پا فتادہ ٭ ۱۰ گریبان چاک و بی فکر رفو زیست نمی دانم چہ سان بی آرزو زیست نصیب اوست مرگ ناتمامی مسلمانی کہ بی ’’اللّٰہ ھو‘‘ زیست ٭ حق آن دہ کہ مسکین و اسیر است فقیر و غیرت او دیر میر است بہ روی او در میخانہ بستند در این کشور مسلمان تشنہ میر است ٭ دگر پاکیزہ کن آب و گل او جہانی آفرین اندر دل او ھوا تیز و بدامانش دو صد چاک بیندیش از چراغ بسمل او ٭ عروس زندگی در خلوتش غیر کہ دارد در مقام نیستی سیر گنہکاریست پیش از مرگ در قبر نکیرش از کلیسا ، منکر از دیر ٭ بہ چشم او نہ نور و نی سرور است نہ دل در سینہ ی او ناصبور است خدا آن امتی را یار بادا کہ مرگ او ز جان بی حضور است ٭ مسلمان زادہ و نامحرم مرگ ز بیم مرگ لرزان تا دم مرگ دلی در سینہ ی چاکش ندیدم دم بگسستہ ئی بود و غم مرگ ٭ ۱۱ ملوکیت سراپا شیشہ بازی است ازو ایمن نہ رومی نی حجازی است حضور تو غم یاران بگویم بہ امیدی کہ وقت دلنوازی است ٭ تن مرد مسلمان پایدار است بنای پیکر او استوار است طبیب نکتہ رس دید از نگاھش خودی اندر وجودش رعشہ دار است ٭ مسلمان شرمسار از بی کلاھی است کہ دینش مْرد و فقرش خانقاھی است تو دانی در جہان میراث ما چیست؟ گلیمی از قماش پادشاھی است ٭ مپرس از من کہ احوالش چہ سان است زمینش بدگہر چون آسمان است بر آن مرغی کہ پروردی بہ انجیر تلاش دانہ در صحرا گران است ٭ بہ چشمش وانمودم زندگی را گشودم نکتہ ی فردا و دی را توان اسرار جان را فاشتر گفت بدہ نطق عرب این اعجمی را ٭ مسلمان گرچہ بی خیل و سپاھی است ضمیر او ضمیر پادشاھی است اگر او را مقامش باز بخشند جمال او جلال بی پناھی است ٭ متاع شیخ اساطیر کہن بود حدیث او ھمہ تخمین و ظن بود ھنوز اسلام او زناردار است حرم چون دیر بود او برھمن بود ٭ دگرگون کرد لادینی جھان را ز آثار بدن گفتند جان را از آن فقری کہ با صدیق دادی بہ شوری آور این آسودہ جان را ٭ حرم از دیر گیرد رنگ و بوئی بت ما پیرک ژولیدہ موئی نیابی در بر ما تیرہ بختان دلی روشن ز نور آرزوئی فقیران تا بہ مسجد صف کشیدند گریبان شہنشاھان دریدند چو آن آتش درون سینہ افسرد مسلمانان بہ درگاھان خزیدند ٭ مسلمانان بہ خویشان در ستیزند بہ جز نقش دوئی بر دل نریزند بنالند ار کسی خشتی بگیرد از آن مسجد کہ خود از وی گریزند ٭ جبین را پیش غیر اللّٰہ سودیم چو گبران در حضور او سرودیم ننالم از کسی می نالم از خویش کہ ما شایان شأن تو نبودیم ٭ بہ دست می کشان خالی ایاغ است کہ ساقی را بہ بزم من فراغ است نگہ دارم درون سینہ آھی کہ اصل او ز دود آن چراغ است سبوی خانقاھان خالی از می کند مکتب رہ طی کردہ را طی ز بزم شاعران افسردہ رفتم نواھا مْردہ بیرون افتد از نی ٭ مسلمانم غریب ھر دیارم کہ با این خاکدان کاری ندارم بہ این بی طاقتی در پیچ و تابم کہ من دیگر بہ غیر اللّٰہ دچارم ٭ بہ آن بالی کہ بخشیدی ، پریدم بہ سوز نغمہ ھای خود تپیدم مسلمانی کہ مرگ از وی بلرزد جہان گردیدم و او را ندیدم ٭ شبی پیش خدا بگریستم زار مسلمانان چرا زارند و خوارند ندا آمد ، نمی دانی کہ این قوم دلی دارند و محبوبی ندارند نگویم از فر و فالی کہ بگذشت چہ سود از شرح احوالی کہ بگذشت چراغی داشتم در سینہ ی خویش فسرد اندر دو صد سالی کہ بگذشت ٭ نگہبان حرم معمار دیر است یقینش مْردہ و چشمش بہ غیر است ز انداز نگاہ او توان دید کہ نومید از ھمہ اسباب خیر است ٭ ز سوز این فقیر رہ نشینی بدہ او را ضمیر آتشینی دلش را روشن و پایندہ گردان ز امیدی کہ زاید از یقینی ٭ گہی افتم گہی مستانہ خیزم چو خون بی تیغ و شمشیری بریزم نگاہِ التفاتی بر سرِ بام کہ من با عصر خویش اندر ستیزم مرا تنھائی و آہ و فغان بہ سوی یثرب سفر بی کاروان بہ کجا مکتب ، کجا میخانہ ی شوق؟ تو خود فرما مرا این بہ کہ آن بہ ٭ پریدم در فضای دلپذیرش پرم تر گشت از ابر مطیرش حرم تا در ضمیر من فرو رفت سرودم آنچہ بود اندر ضمیرش ٭ بہ آن رازی کہ گفتم پی نبردند ز شاخ نخل من خرما نخوردند من ای میر امم داد از تو خواھم مرا یاران غزلخوانی شمردند ٭ نہ شعر است اینکہ بر وی دل نہادم گرہ از رشتہ ی معنی گشادم بہ امیدی کہ اکسیری زند عشق مس این مفلسان را تاب دادم تو گفتی از حیات جاودان گوی بہ گوش مْردہ ئی پیغام جان گوی ولی گویند این ناحق شناسان کہ تاریخ وفات این و آن گوی ٭ رخم از درد پنھان زعفرانی تراود خون ز چشم ارغوانی سخن اندر گلوی من گرہ بست تو احوال مرا ناگفتہ دانی ٭ زبان ما غریبان از نگاھیست حدیث دردمندان اشک و آھیست گشادم چشم و بربستم لب خویش سخن اندر طریق ما گناھیست ٭ خودی دادم ز خود نامحرمی را گشادم در گل او زمزمی را بدہ آن نالہ ی گرمی کہ از وی بسوزم جز غم دین ھر غمی را درون ما بہ جز دود نفس نیست بہ جز دست تو ما را دست رس نیست دگر افسانہ ی غم با کہ گویم؟ کہ اندر سینہ ھا غیر از تو کس نیست ٭ غریبی دردمندی نی نوازی ز سوز نغمہ ی خود در گدازی تو می دانی چہ می جوید ، چہ خواھد دلی از ھر دو عالم بی نیازی ٭ نم و رنگ از دم بادی نجویم ز فیض آفتاب تو برویم نگاھم از مہ و پروین بلند است سخن را بر مزاج کس نگویم ٭ در آن دریا کہ او را ساحلی نیست دلیل عاشقان غیر از دلی نیست تو فرمودی رہ بطحا گرفتیم وگرنہ جز تو ما را منزلی نیست مران از در کہ مشتاق حضوریم از آن دردی کہ دادی ناصبوریم بفرما ھر چہ می خواھی بہ جز صبر کہ ما از وی دو صد فرسنگ دوریم ٭ بہ افرنگی بتان دل باختم من ز تاب دیریان بگداختم من چنان از خویشتن بیگانہ بودم چو دیدم خویش را نشناختم من ٭ می از میخانہ ی مغرب چشیدم بجان من کہ درد سر خریدم نشستم با نکویان فرنگی از آن بی سوزتر روزی ندیدم ٭ فقیرم از تو خواھم ھر چہ خواھم دل کوھی ، خراش از برگ کاھم مرا درس حکیمان درد سر داد کہ من پروردہ ی فیض نگاھم نہ با ملّا نہ با صوفی نشینم تو می دانی کہ من آنم ، نہ اینم نویس ’’اللّٰہ‘‘ بر لوح دل من کہ ھم خود را ھم او را فاش بینم ٭ دل ملّا گرفتار غمی نیست نگاھی ھست ، در چشمش نمی نیست از آن بگریختم از مکتب او کہ در ریگ حجازش زمزمی نیست ٭ سر منبر کلامش نیشدار است کہ او را صد کتاب اندر کنار است حضور تو من از خجلت نگفتم ز خود پنھان و بر ما آشکار است ٭ دل صاحبدلان او برد یا من؟ پیام شوق او آورد یا من ؟ من و ملا ز کیش دین دو تیریم بفرما بر ھدف او خورد یا من؟ غریبم در میان محفل خویش تو خود گو با کہ گویم مشکل خویش از آن ترسم کہ پنہانم شود فاش غم خود را نگویم با دل خویش ٭ دل خود را بہ دست کس ندادم گرہ از روی کار خود گشادم بہ غیر اللّٰہ کردم تکیہ یک بار دو صد بار از مقام خود فتادم ٭ ھمان سوز جنون اندر سر من ھمان ھنگامہ ھا اندر بر من ھنوز از جوش طوفانی کہ بگذشت نیاسود است موج گوھر من ٭ ھنوز این خاک دارای شرر ھست ھنوز این سینہ را آہ سحر ھست تجلی ریز بر چشمم کہ بینی بہ این پیری مرا تاب نظر ھست نگاھم زانچہ بینم بی نیاز است دل از سوز درونم در گداز است من و این عصر بی اخلاص و بی سوز بگو با من کہ آخر این چہ راز است؟ ٭ مرا در عصر بی سوز آفریدند بہ خاکم جان پُرشوری دمیدند چو نخ در گردن من زندگانی تو گوئی بر سر دارم کشیدند ٭ نگیرد لالہ و گل رنگ و بویم درون سینہ ام مْرد آرزویم غم پنہان بہ حرف اندر نگنجند اگر گنجد چہ گویم با کہ گویم ٭ من اندر مشرق و مغرب غریبم کہ از یاران محرم بی نصیبم غم خود را بگویم با دل خویش چہ معصومانہ غربت را فریبم طلسم علم حاضر را شکستم ربودم دانہ و دامش گسستم خدا داند کہ مانند براھیم بہ نار او چہ بی پروا نشستم ٭ بہ چشم من نگہ آوردہ ی توست فروغ ’’لاالہ‘‘ آوردہ ی توست دچارم کن بہ صبح ’’من رآنی‘‘ شبم را تاب مہ آوردہ ی توست ٭ چو خود را در کنار خود کشیدم بہ نور تو مقام خویش دیدم درین دیر از نوای صبحگاھی جہان عشق و مستی آفریدم ٭ درین عالم بہشت خرمی ھست بہ شاخ او ز اشک من نمی ھست نصیب او ھنوز آن ھای و ھو نیست کہ او در انتظار آدمی ھست بدہ او را جوان پاکبازی سرورش از شراب خانہ سازی قوی بازوی او مانند حیدر دل او از دو گیتی بی نیازی ٭ بیا ساقی بگردان جام می را ز می سوزندہ تر کن سوز نی را دگر آن دل بنہ در سینہ ی من کہ پیچم پنجہ ی کاووس و کی را ٭ جہان از عشق و عشق از سینہ ی توست سرورش از می دیرینہ ی توست جز این چیزی نمی دانم ز جبریل کہ او یک جوھر از آئینہ ی توست ٭ مرا این سوز از فیض دم توست بہ تاکم موج می از زمزم توست خجل ملک جم از درویشی من کہ دل در سینہ ی من محرم توست درین بتخانہ دل با کس نبستم ولیکن از مقام خود گسستم ز من امروز می خواھد سجودی خداوندی کہ دی او را شکستم ٭ دمید آن لالہ از مشت غبارم کہ خونش می تراود از کنارم قبولش کن ز راہ دلنوازی کہ من غیر از دلی ، چیزی ندارم ٭ حضور ملت بیضا تپیدم نوای دل گدازی آفریدم ادب گوید سخن را مختصر گوی تپیدم ، آفریدم ، آرمیدم ٭ بہ صدق فطرت رندانہ ی من بہ سوز آہ بیتابانہ ی من بدہ آن خاک را ابر بھاری کہ در آغوش گیرد دانہ ی من دلی برکف نہادم ، دلبری نیست متاعی داشتم ، غارتگری نیست درون سینہ ی من منزلی گیر مسلمانی ز من تنہا تری نیست ٭ چو رومی در حرم دادم اذان من ازو آموختم اسرار جان من بہ دور فتنہ ی عصر کہن او بہ دور فتنہ ی عصر روان من ٭ گلستانی ز خاک من برانگیز نم چشمم بہ خون لالہ آمیز اگر شایان نیم تیغ علی را نگاھی دہ چو شمشیر علی تیز ٭ مسلمان تا بہ ساحل آرمید است خجل از بحر و از خود نا امید است جز این مرد فقیری دردمندی جراحتہای پنہانش کہ دید است؟ کہ گفت او را کہ آید بوی یاری؟ کہ داد او را امید نوبہاری؟ چون آن سوز کہن رفت از دم او کہ زد بر نیستان او شراری؟ ٭ ز بحر خود بہ جوی من گھر دہ متاع من بہ کوہ و دشت و در دہ دلم نگشود از آن طوفان کہ دادی مرا شوری ز طوفانی دگر دہ ٭ بہ جلوت نی نوازیہای من بین بہ خلوت خود گدازیہای من بین گرفتم نکتہ ی فقر از نیاگان ز سلطان بی نیازیہای من بین ٭ بہ ھرحالی کہ بودم خوش سرودم نقاب از روی ھر معنی گشودم مپرس از اضطراب من کہ با دوست دمی بودم دمی دیگر نبودم شریک درد و سوز لالہ بودم ضمیر زندگی را وا نمودم ندانم با کہ گفتم نکتہ ی شوق کہ تنہا بودم و تنہا سرودم ٭ بہ نور تو برافروزم نگہ را کہ بینم اندرون مہر و مہ را چو می گویم مسلمانم ، بلرزم کہ دانم مشکلات ’’لاالٰہ‘‘ را ٭ بہ کوی تو گداز یک نوا بس مرا این ابتدا این انتھا بس خراب جرأت آن رند پاکم خدا را گفت ما را مصطفٰی بس ۱۲ ز شوق آموختم آن ھای و ھوئی کہ از سنگی گشاید آب جوئی ھمین یک آرزو دارم کہ جاوید ز عشق تو بگیرد رنگ و بوئی یکی بنگر فرنگی کج کلاھان تو گوئی آفتابانند و ماھان جوان سادہ ی من گرم خون است نگہ دارش ازین کافر نگاھان ٭ بدہ دستی ز پا افتادگان را بہ غیراللّٰہ دل نادادگان را از آن آتش کہ جان من بر افروخت نصیبی دہ مسلمان زادگان را ۱۳ تو ھم آن می بگیر از ساغر دوست کہ باشی تا ابد اندر بر دوست سجودی نیست ای عبدالعزیز این بروبم از مژہ خاک در دوست ٭ تو سلطان حجازی من فقیرم ولی در کشور معنی امیرم جہانی کو ز تخم لاالہ رست بیا بنگر بہ آغوش ضمیرم سراپا درد درمان ناپذیرم نپنداری زبون و زار و پیرم ھنوزم در کمانی می توان راند ز کیش ملّتی افتادہ پیرم ٭ بیا باھم در آویزیم و رقصیم ز گیتی دل بر انگیزیم و رقصیم یکی اندر حریم کوچہ ی دوست ز چشمان اشک خون ریزیم و رقصیم ٭ تو را اندر بیابانی مقام است کہ شامش چون سحر آئینہ فام است بہ ھرجائی کہ خواھی خیمہ گستر طناب از دیگران جستن حرام است ٭ مسلمانیم و آزاد از مکانیم برون از حلقہ ی نُہ آسمانیم بہ ما آموختند آن سجدہ کز وی بہای ھر خداوندی بدانیم ز افرنگی صنم بیگانہ تر شو کہ پیمانش نمی ارزد بہ یک جو نگاھی وام کن از چشم فاروق قدم بیباک نہ در عالم نو ٭ حضور ملت مجو از من کلام عارفانہ کہ من دارم سرشت عاشقانہ سرشک لالہ گون را اندرین باغ بیفشانم چو شبنم دانہ دانہ ٭ حضور ملت ۱ بہ حق دل بند و راہ مصطفٰی رو بہ منزل کوش مانند مہ نو درین نیلی فضا ھر دم فزون شو مقام خویش اگر خواھی درین دیر بہ حق دل بند و راہ مصطفٰی رو ٭ چو موج از بحر خود بالیدہ ام من بہ خود مثل گہر پیچیدہ ام من از آن نمرود با من سر گران است بہ تعمیر حرم کوشیدہ ام من ٭ بیا ساقی بگردان ساتگین را بیفشان بر دو گیتی آستین را حقیقت را بہ رندی فاش کردند کہ ملا کم شناسد رمز دین را ٭ بیا ساقی نقاب از رخ برافکن چکید از چشم من خون دل من بہ آن لحنی کہ نہ شرقی نہ غربی است نوائی از مقام لاتخف زن ٭ برون از سینہ کش تکبیر خود را بہ خاک خویش زن اکسیر خود را خودی را گیر و محکم گیر و خوش زی مدہ در دست کس تقدیر خود را ٭ مسلمان از خودی مرد تمام است بہ خاکش تا خودی میرد غلام است اگر خود را متاع خویش دانی نگہ را جز بہ خود بستن حرام است ٭ مسلمانان کہ خود را فاش دیدند بہ ھر دریا چو گوھر آرمیدند اگر از خود رمیدند اندرین دیر بہ جان تو کہ مرگ خود خریدند گشودم پردہ را از روی تقدیر مشو نومید و راہ مصطفٰی گیر اگر باور نداری آنچہ گفتم ز دین بگریز و مرگ کافری میر ٭ بہ ترکان بستہ درھا را گشادند بنای مصریان محکم نھادند تو ھم دستی بہ دامان خودی زن کہ بی او ملک و دین کس را ندادند ٭ ھر آن قومی کہ می ریزد بہارش نسازد جز بہ بوھای رمیدہ ز خاکش لالہ می روید ولیکن قبائی دارد از رنگ پریدہ ٭ خدا آن ملتی را سروری داد کہ تقدیرش بہ دست خویش بنوشت بہ آن ملت سروکاری ندارد کہ دھقانش برای دیگران کشت ز رازی حکمت قرآن بیاموز چراغی از چراغ او بر افروز ولی این نکتہ را از من فراگیر کہ نتوان زیستن بی مستی و سوز ٭ خودی ۲ کسی کو بر خودی زد لاالہ را ز خاک مْردہ رویاند نگہ را مدہ از دست دامان چنین مرد کہ دیدم در کمندش مہر و مہ را ٭ تو ای نادان دل آگاہ دریاب بہ خود مثل نیاکان راہ دریاب چسان مؤمن کند پوشیدہ را فاش ز لا موجود الا اللّٰہ دریاب ٭ دل تو داغ پنھانی ندارد تب و تاب مسلمانی ندارد خیابان خودی را دادہ ئی آب از آن دریا کہ طوفانی ندارد ٭ انا الحق ۳ اناالحق جز مقام کبریا نیست سزای او چلیپا ھست یا نیست اگر فردی بگوید سر زنش بہ اگر قومی بگوید ناروا نیست ٭ بہ آن ملّت اناالحق سازگار است کہ از خونش نم ھر شاخسار است نہان اندر جلال او جمالی کہ او را نُہ سپہر آئینہ دار است ٭ میان امّتان والا مقام است کہ آن امت دو گیتی را امام است نیاساید ز کار آفرینش کہ خواب و خستگی بر وی حرام است ٭ وجودش شعلہ از سوز درون است چو خس او را جہان چند و چون است کند شرح اناالحق ھمّت او پی ھر کن کہ می گوید یکون است ٭ پرد در وسعت گردون یگانہ نگاہ او بہ شاخ آشیانہ مہ و انجم گرفتار کمندش بہ دست اوست تقدیر زمانہ ٭ بہ باغان عندلیبی خوش صفیری بہ راغان جُرّہ بازی زود گیری امیر او بہ سلطانی فقیری فقیر او بہ درویشی امیری ٭ بہ جام نو کہن می از سبو ریز فروغ خویش را بر کاخ و کو ریز اگر خواھی ثمر از شاخ منصور بہ دل ’’لا غالب الاّ اللّٰہ‘‘ فرو ریز ٭ صوفی و ملاّ ۴ گرفتم حضرت ملاّ ترش روست نگاھش مغز را نشناسد از پوست اگر با این مسلمانی کہ دارم مرا از کعبہ می راند حق او ست ٭ فرنگی صید بست از کعبہ و دیر صدا از خانقاھان رفت ’’لاغیر‘‘ حکایت پیش ملاّ باز گفتم دعا فرمود ’’یا رب عاقبت خیر‘‘ ٭ بہ بند صوفی و ملاّ اسیری حیات از حکمت قرآن نگیری بہ آیاتش تو را کاری جز این نیست کہ از ’’یٰسن‘‘ او آسان بمیری ٭ ز قرآن پیش خود آئینہ آویز دگرگون گشتہ ئی از خویش بگریز ترازوئی بنہ کردار خود را قیامتہای پیشین را برانگیز ٭ ز من بر صوفی و ملا سلامی کہ پیغام خدا گفتند ما را ولی تأویلِ شان در حیرت انداخت خدا و جبرئیل و مصطفٰی را ٭ ز دوزخ واعظ کافر گری گفت حدیثی خوشتر از وی کافری گفت: نداند آن غلام احوال خود را کہ دوزخ را مقام دیگری گفت مریدی خود شناسی پختہ کاری بہ پیری گفت حرف نیش داری بہ مرگ ناتمامی جان سپردن گرفتن روزی از خاک مزاری ٭ پسر را گفت پیری خرقہ بازی تو را این نکتہ باید حرز جان کرد بہ نمرودان این دور آشنا باش ز فیض شان براھیمی توان کرد ٭ رومی ۵ بہ کام خود دگر آن کہنہ می ریز کہ با جامش نیرزد ملک پرویز ز اشعار جلال الدّین رومی بہ دیوار حریم دل بیاویز ٭ بگیر از ساغرش آن لالہ رنگی کہ تاثیرش دھد لعلی بہ سنگی غزالی را دل شیری ببخشد بشوید داغ از پشت پلنگی ٭ نصیبی بردم از تاب و تب او شبم مانند روز از کوکب او غزالی در بیابان حرم بین کہ ریزد خندہ ی شیر از لب او ٭ سراپا درد و سوز آشنائی وصال او زبان دان جدائی جمال عشق گیرد از نی او نصیبی از جلال کبریائی ٭ گرہ از کار این ناکارہ وا کرد غبار رھگذر را کیمیا کرد نی آن نی نوازی پاکبازی مرا با عشق و مستی آشنا کرد بروی من در دل باز کردند ز خاک من جھانی ساز کردند ز فیض او گرفتم اعتباری کہ با من ماہ و انجم ساز کردند ٭ خیالش با مہ و انجم نشیند نگاھش آن سوی پروین ببیند دل بیتاب خود را پیش او نہ دم او رعشہ از سیماب چیند ٭ ز رومی گیر اسرار فقیری کہ آن فقر است محسود امیری حذر زان فقر و درویشی کہ از وی رسیدی بر مقام سر بہ زیری ٭ خودی تا گشت مہجور خدائی بہ فقر آموخت آداب گدائی ز چشم مست رومی وام کردم سروری از مقام کبریائی می روشن ز تاک من فرو ریخت خوشا مردی کہ در دامانم آویخت نصیب از آتشی دارم کہ اوّل سنائی از دل رومی برانگیخت ٭ پیام فاروق ۶ تو ای باد بیابان از عرب خیز ز نیل مصریان موجی برانگیز بگو فاروق را پیغام فاروق کہ خود در فقر و سلطانی بیامیز ٭ خلافت فقر با تاج و سریر است زھی دولت کہ پایان ناپذیر است جوان بختا ! مدہ از دست، این فقر کہ بی او پادشاھی زود میر است ٭ جوانمردی کہ خود را فاش بیند جہان کہنہ را باز آفریند ھزاران انجمن اندر طوافش کہ او با خویشتن خلوت گزیند ٭ بہ روی عقل و دل بگشای ھر در بگیر از پیر ھر میخانہ ساغر دران کوش از نیاز سینہ پرور کہ دامن پاک داری آستین تر ٭ خنک آن ملتی بر خود رسیدہ ز درد جستجو نا آرمیدہ درخش او تہ این نیلگون چرخ چو تیغی از میان بیرون کشیدہ ٭ چہ خوش زد ترک ملّاحی سرودی رخ او احمری چشمش کبودی بہ دریا گر گرہ افتد بہ کارم بہ جز طوفان نمی خواھم گشودی جہانگیری بہ خاک ما سرشتند امامت در جبین ما نوشتند درون خویش بنگر آن جہان را کہ تخمش در دل فاروق کشتند ٭ کسی کو داند اسرار یقین را یکی بین می کند چشم دو بین را بیامیزند چون نور دو قندیل میندیش افتراق ملک و دین را ٭ مسلمانی کہ خود را امتحان کرد غبار راہ خود را آسمان کرد شرار شوق اگر داری نگھدار کہ با وی آفتابی می توان کرد ٭ شعرای عرب ۷ بگو از من نواخوان عرب را بہای کم نھادم لعل لب را از آن نوری کہ از قرآن گرفتم سحر کردم صد و سی سالہ شب را ٭ بہ جانہا آفریدم ھای و ھو را کف خاکی شمردم کاخ و کو را شود روزی حریف بحر پر شور ز آشوبی کہ دادم آب جو را ٭ تو ھم بگذار آن صورت نگاری مجو غیر از ضمیر خویش یاری بہ باغ ما بر آوردی پر و بال مسلمان را بدہ سوزی کہ داری ٭ بہ خاک ما دلی ، در دل غمی ھست ھنوز این کہنہ شاخی را نمی ھست بہ افسون ھنر آن چشمہ بگشای درون ھر مسلمان زمزمی ھست ٭ مسلمان بندہ مولا صفات است دل او سرّی از اسرار ذات است جمالش جز بہ نور حق نبینی کہ اصلش در ضمیر کائنات است ٭ بدہ با خاک او آن سوز و تابی کہ زاید از شب او آفتابی نوا آن زن کہ از فیض تو او را دگر بخشند ذوق انقلابی ٭ مسلمانی غم دل در خریدن چو سیماب از تپ یاران تپیدن حضور ملّت از خود در گذشتن دگر بانگ انا الملّت کشیدن کسی کو فاش دید اسرار جان را نبیند جز بہ چشم خود جہان را نوائی آفرین در سینہ ی خویش بہاری می توان کردن خزان را ٭ نگہدار آنچہ در آب و گل توست سرور و سوز و مستی حاصل توست تہی دیدم سبوی این و آن را می باقی بہ مینای دل توست ٭ شب این کوہ و دشت سینہ تابی نہ در وی مرغکی نی موج آبی نگردد روشن از قندیل رھبان تو می دانی کہ باید آفتابی ٭ نکو می خوان خط سیمای خود را بہ دست آور رگ فردای خود را چو من پا در بیابان حرم نہ کہ بینی اندرو پہنای خود را ٭ ای فرزند صحرا ۸ سحرگاھان کہ روشن شد در و دشت صدا زد مرغی از شاخ نخیلی فروھل خیمہ ای فرزند صحرا کہ نتوان زیست بی ذوق رحیلی ٭ عرب را حق دلیل کاروان کرد کہ او با فقر خود را امتحان کرد اگر فقر تہی دستان غیور است جہانی را تہ و بالا توان کرد ٭ در آن شبہا خروش صبح فرداست کہ روشن از تجلّیہای سیناست تن و جان محکم از باد در و دشت طلوع امتان از کوہ و صحراست ٭ تو چہ دانی کہ درین گرد سواری باشد ۹ دگر آئین تسلیم و رضا گیر طریق صدق و اخلاص و وفا گیر مگو شعرم چنین است و چنان نیست جنون زیرکی از من فراگیر ٭ چمنہا زان جنون ویرانہ گردد کہ از ھنگامہ ھا بیگانہ گردد از آن ھوئی کہ افکندم درین شہر جنون ماند ولی فرزانہ گردد ٭ نخستین لالہ ی صبح بھارم پیا پی سوزم از داغی کہ دارم بہ چشم کم مبین تنھائیم را کہ من صد کاروان گل در کنارم ٭ پریشانم چو گرد رہ گذاری کہ بر دوش ھوا گیرد قراری خوشا بختی و خرّم روزگاری کہ بیرون آید از من شہسواری ٭ خوش آن قومی پریشان روزگاری کہ زاید از ضمیرش پختہ کاری نمودش سرّی از اسرار غیب است ز ھر گردی برون ناید سواری ٭ بہ بحر خویش چون موجی تپیدم تپیدم تا بہ طوفانی رسیدم دگر رنگی ازین خوشتر ندیدم بہ خون خویش تصویرش کشیدم ٭ نگاھش پر کند خالی سبوھا دواند می بہ تاک آرزو ھا ز طوفانی کہ بخشد رایگانی حریف بحر گردد آب جوھا ٭ چو بر گیرد زمام کاروان را دھد ذوق تجلّی ھر نہان را کند افلاکیان را آنچنان فاش تہ پا می کشد نُہ آسمان را ٭ مبارکباد کن آن پاک جان را کہ زاید آن امیر کاروان را ز آغوش چنین فرخندہ مادر خجالت می دھم حور جنان را ٭ دل اندر سینہ گوید دلبری ھست متاعی آفرین غارتگری ھست بہ گوشم آمد از گردون دم مرگ ’’شگوفہ چون فرو ریزد بری ھست‘‘ ٭ خلافت و ملوکیت ۱۰ عرب خود را بہ نور مصطفیٰ سوخت چراغ مردہ ی مشرق بر افروخت ولیکن آن خلافت راہ گم کرد کہ اول مؤمنان را شاھی آموخت ٭ خلافت بر مقام ما گواھی است حرام است آنچہ بر ما پادشاھی است ملوکیت ھمہ مکر است و نیرنگ خلافت حفظ ناموس الہی است ٭ در افتد با ملوکیت کلیمی فقیری بی کلاھی ، بی گلیمی گہی باشد کہ بازیھای تقدیر بگیرد کار صرصر از نسیمی ٭ ھنوز اندر جہان آدم غلام است نظامش خام و کارش ناتمام است غلام فقر آن گیتی پناھم کہ در دینش ملوکیت حرام است ٭ محبت از نگاھش پایدار است سلوکش عشق و مستی را عیار است مقامش عبدہ‘ آمد ولیکن جہان شوق را پروردگار است ٭ ترک عثمانی ۱۱ بہ ملک خویش عثمانی امیر است دلش آگاہ و چشم او بصیر است نپنداری کہ رست از بند افرنگ ھنوز اندر طلسم او اسیر است ٭ خنک مردان کہ سحر او شکستند بہ پیمان فرنگی دل نبستند مشو نومید و با خود آشنا باش کہ مردان پیش ازین بودند و ھستند ٭ بہ ترکان آرزوئی تازہ دادند بنای کار شان دیگر نہادند و لیکن کو مسلمانی کہ بیند نقاب از روی تقدیری گشادند ٭ دختران ملّت ۱۲ بھل ای دخترک این دلبری ھا مسلمان را نزیبد کافری ھا منہ دل بر جمال غازہ پرورد بیاموز از نگہ غارتگری ھا ٭ نگاہ توست شمشیر خدا داد بہ زخمش جان ما را حق بہ ما داد دل کامل عیار آن پاک جان برد کہ تیغ خویش را آب از حیا داد ٭ ضمیر عصر حاضر بی نقاب است گشادش در نمود رنگ و آب است جہانتابی ز نور حق بیاموز کہ او با صد تجلّی در حجاب است ٭ جہان را محکمی از امہات است نہادشان امین ممکنات است اگر این نکتہ را قومی نداند نظام کار و بارش بی ثبات است ٭ مرا داد این خرد پرور جنونی نگاہ مادر پاک اندرونی ز مکتب چشم و دل نتوان گرفتن کہ مکتب نیست جز سحر و فسونی ٭ خنک آن ملّتی کز وارداتش قیامتہا ببیند کایناتش چہ پیش آید ، چہ پیش افتاد او را توان دید از جبین امہاتش ٭ اگر پندی ز درویشی پذیری ھزار امّت بمیرد تو نمیری بتوؓلی باش و پنھان شو ازین عصر کہ در آغوش شبیری بگیری ٭ ز شام ما برون آور سحر را بہ قرآن باز خوان اھل نظر را تو می دانی کہ سوز قرأت تو دگرگون کرد تقدیر عمر را ٭ عصر حاضر ۱۳ چہ عصر است این کہ دین فریادی اوست ھزاران بند در آزادی اوست ز روی آدمیّت رنگ و نم برد غلط نقشی کہ از بھزادی اوست ٭ نگاھش نقشبند کافری ھا کمال صنعت او آزری ھا حذر از حلقہ ی بازارگانش قمار است این ھمہ سوداگری ھا ٭ جوانان را بد آموز است این عصر شب ابلیس را روز است این عصر بہ دامانش مثال شعلہ پیچم کہ بی نور است و بی سوز است این عصر ٭ مسلمان فقر و سلطانی بہم کرد ضمیرش باقی و فانی بہم کرد ولیکن الامان از عصر حاضر کہ سلطانی بہ شیطانی بہم کرد ٭ چہ گویم رقص تو چون است و چون نیست حشیش است این نشاط اندرون نیست بہ تقلید فرنگی پای کوبی بہ رگہای تو آن طغیان خون نیست ٭ برھمن ۱۴ در صد فتنہ را بر خود گشادی دو گامی رفتی و از پا فتادی برھمن از بتان طاق خود آراست تو قرآن را سر طاقی نہادی ٭ برھمن را نگویم ھیچ کارہ کند سنگ گران را پارہ پارہ نیاید جز بہ زور دست و بازو خدائی را تراشیدن ز خارہ ٭ نگہ دارد برھمن کار خود را نمی گوید بہ کس اسرار خود را بہ من گوید کہ از تسبیح بگذر بہ دوش خود برد زنّار خود را ٭ برھمن گفت برخیز از در غیر ز یاران وطن ناید بہ جز خیر بہ یک مسجد دو ملا می نگنجد ز افسون بتان گنجد بہ یک دیر ٭ تعلیم ۱۵ تب و تابی کہ باشد جاودانہ سمند زندگی را تازیانہ بہ فرزندان بیاموز این تب و تاب کتاب و مکتب افسون و فسانہ ٭ ز علم چارہ سازی بی گدازی بسی خوشتر نگاہ پاکبازی نکوتر از نگاہ پاکبازی ولی از ھر دو عالم بی نیازی ٭ بہ آن مؤمن خدا کاری ندارد کہ در تن جان بیداری ندارد از آن از مکتب یاران گریزم جوانی خود نگھداری ندارد ٭ ز من گیر این کہ مردی کور چشمی ز بینای غلط بینی نکوتر ز من گیر این کہ نادانی نکو کیش ز دانشمند بی دینی نکوتر ٭ از آن فکر فلک پیما چہ حاصل؟ کہ گرد ثابت و سیّارہ گردد مثال پارہ ای ابری کہ از باد بہ پہنای فضا آوارہ گردد ٭ ادب پیرایہ ی نادان و داناست خوش آن کو از ادب خود را بیاراست ندارم آن مسلمان زادہ را دوست کہ در دانش فزود و در ادب کاست ٭ تو را نومیدی از طفلان روا نیست چہ پروا گر دماغ شان رسا نیست بگو ای شیخ مکتب گر بدانی کہ دل در سینہ ی شان ھست یا نیست بہ پور خویش دین و دانش آموز کہ تابد چون مہ و انجم نگینش بہ دست او اگر دادی ھنر را ید بیضاست اندر آستینش ٭ نوا از سینہ ی مرغ چمن بُرد ز خون لالہ آن سوز کہن بُرد بہ این مکتب ، بہ این دانش چہ نازی کہ نان در کف نداد و جان ز تن برد ٭ خدایا وقت آن درویش خوش باد کہ دلہا از دمش چون غنچہ بگشاد بہ طفل مکتب ما این دعا گفت پی نانی بہ بند کس میفتاد ٭ کسی کو لا الہ را در گرہ بست ز بند مکتب و ملا برون جست بہ آن دین و بہ آن دانش مپرداز کہ از ما می برد چشم و دل و دست ٭ چو می بینی کہ رھزن کاروان کشت چہ پرسی کاروانی را چہ سان کشت مباش ایمن از آن علمی کہ خوانی کہ از وی روح قومی می توان کشت ٭ جوانی خوش گلی رنگین کلاھی نگاہ او چو شیران بی پناھی بہ مکتب علم میشی را بیاموخت میسر نایدش برگ گیاھی ٭ شتر را بچّہ ی او گفت در دشت نمی بینم خدای چار سو را پدر گفت ای پسر چون پا بلغزد شتر ھم خویش را بیند ھم او را ٭ تلاش رزق ۱۶ پریدن از سر بامی بہ بامی نبخشد جُرّہ بازان را مقامی ز نخچیری کہ جز مشت پری نیست ھمان بہتر کہ میری درکنامی ٭ نگر خود را بہ چشم محرمانہ نگاہ ماست ما را تازیانہ تلاش رزق از آن دادند ما را کہ باشد پر گشودن را بھانہ ٭ نہنگ با بچۂ خویش ۱۷ نہنگی بچّہ ی خود را چہ خوش گفت بہ دین ما حرام آمد کرانہ بہ موج آویز و از ساحل بپرھیز ھمہ دریاست ما را آشیانہ ٭ تو در دریا نئی او در بر توست بہ طوفان در فتادن جوھر توست چو یک دم از تلاطم ھا بیاسود ھمین دریای تو غارتگر توست ٭ ’’خاتمہ‘‘ ۱۸ نہ از ساقی نہ از پیمانہ گفتم حدیث عشق بیباکانہ گفتم شنیدم آنچہ از پاکان امّت تو را با شوخی رندانہ گفتم ٭ بہ خود باز آ و دامان دلی گیر درون سینہ ی خود منزلی گیر بدہ این کشت را خونابہ ی خویش فشاندم دانہ من تو حاصلی گیر ٭ حرم جز قبلہ ی قلب و نظر نیست طواف او طواف بام و در نیست میان ما و بیت اللّٰہ رمزیست کہ جبریل امین را ھم خبر نیست ٭ حضور عالم انسانی آدمیت احترام آدمی با خبر شو از مقام آدمی جاویدنامہ حضور عالم انسانی تمہید ۱ بیا ساقی بیار آن کہنہ می را جوان فرودین کن پیر دی را نوائی دہ کہ از فیض دم خویش چو مشعل بر فروزم چوب نی را ٭ یکی از حجرہ ی خلوت برون آی بہ باد صبحگاھی سینہ بگشای خروش این مقام رنگ و بو را بہ قدر نالہ ی مرغی بیفزای ٭ ۶ زمانہ فتنہ ھا آورد و بگذشت خسان را در بغل پرورد و بگذشت دو صد بغداد را چنگیزی او چو گور تیرہ بختان کرد و بگذشت ٭ بسا کس اندوہ فردا کشیدند کہ دی مردند و فردا را ندیدند خنک مردان کہ در دامان امروز ھزاران تازہ تر ھنگامہ چیدند ٭ {۳} چو بلبل نالہ ی زاری نداری کہ در تن جان بیداری نداری درین گلشن کہ گلچینی حلال است تو زخمی از سر خاری نداری ٭ بیا بر خویش پیچیدن بیاموز بہ ناخن سینہ کاویدن بیاموز اگر خواھی خدا را فاش بینی خودی را فاشتر دیدن بیاموز ٭ گلہ از سختی ایّام بگذار کہ سختی ناکشیدہ کم عیار است نمی دانی کہ آب جویباران اگر بر سنگ غلتد خوشگوار است ٭ کبوتر بچہ ی خود را چہ خوش گفت کہ نتوان زیست با خوی حریری اگر یاھو زنی از مستی شوق کلہ را از سر شاھین بگیری ٭ فتادی از مقام کبریائی حضور دون نھادان چہرہ سائی تو شاھینی و لیکن خویشتن را نگیری تا بدام خود نیائی ٭ خوشا روزی کہ خود را باز گیری ھمین فقر است کو بخشد امیری حیات جاودان اندر یقین است رہ تخمین و ظن گیری بمیری ٭ تو ھم مثل من از خود در حجابی خنک روزی کہ خود را بازیابی مرا کافر کند اندیشہ ی رزق تو را کافر کند علم کتابی ٭ چہ خوش گفت اشتری با کرّہ ی خویش خنک آنکس کہ داند کار خود را بگیر از ما کہن صحرا نوردان بہ پشت خویش بردن بار خود را ٭ ۴ مرا یاد است از دانای افرنگ بسا رازی کہ از بود و عدم گفت و لیکن با تو گویم این دو حرفی کہ با من پیر مردی از عجم گفت ٭ الا ای کشتہ ی نامحرمی چند خریدی از پی یک دل غمی چند ز تأویلات ملّایان نکوتر نشستن با خود آگاھی دمی چند ٭ ۵ وجود است اینکہ بینی یا نمود است حکیم ما چہ مشکلہا گشود است کتابی بر فن غوّاص بنوشت و لیکن در دل دریا نبود است ٭ بہ ضرب تیشہ بشکن بیستون را کہ فرصت اندک و گردون دو رنگ است حکیمان را درین اندیشہ بگذار شرر از تیشہ خیزد یا ز سنگ است ٭ منہ از کف چراغ آرزو را بہ دست آور مقام ھای و ھو را مشو در چار سوی این جھان گم بہ خود باز آ و بشکن چار سو را ٭ دل دریا سکون بیگانہ از توست بہ جیبش گوھر یکدانہ از توست تو ای موج اضطراب خود نگہدار کہ دریا را متاع خانہ از توست ٭ دو گیتی را بہ خود باید کشیدن نباید از حضور خود رمیدن بہ نور دوش بین امروز خود را ز دوش امروز را نتوان ربودن ٭ بہ ما ای لالہ خود را وانمودی نقاب از چہرہ ی زیبا گشودی تو را چون بر دمیدی لالہ گفتند بہ شاخ اندر چسان بودی؟ چہ بودی؟ نگرید مرد از رنج و غم و درد ز دوران کم نشیند بر دلش گرد قیاس او را مکن از گریہ ی خویش کہ ھست از سوز و مستی گریہ ی مرد ٭ نپنداری کہ مرد امتحان مُرد نمیرد گرچہ زیر آسمان مرد تو را شایان چنین مرگ است ورنہ زھر مرگی کہ خواھی می توان مُرد ٭ اگر خاک تو از جان محرمی نیست بہ شاخ تو ھم از نیسان نمی نیست ز غم آزاد شو دم را نگھدار کہ اندر سینہ ی پُردم غمی نیست ٭ پریشان ھر دم ما از غمی چند شریک ھر غمی نامحرمی چند و لیکن طرح فردائی توان ریخت اگر دانی بھای این دمی چند جوانمردی کہ دل با خویشتن بست رود در بحر و دریا ایمن از شست نگہ را جلوہ مستی ھا حلال است ولی باید نگہ داری دل و دست ٭ از آن غمھا دل ما دردمند است کہ اصل او ازین خاک نژند است من و تو زان غم شیرین ندانیم کہ اصل او ز افکار بلند است ٭ مگو با من خدای ما چنین کرد کہ شستن می توان از دامنش گرد تہ و بالا کن این عالم کہ در وی قماری می برد نامرد از مرد ٭ برون کن کینہ را از سینہ ی خویش کہ دود خانہ از روزن برون بہ ز کشت دل مدہ کس را خراجی مشو ای دھخدا غارتگر دہ سحرھا در گریبان شب اوست دو گیتی را فروغ از کوکب اوست نشان مرد حق دیگر چہ گویم چو مرگ آید تبسّم بر لب اوست ٭ بہ باد صبحدم شبنم بنالید کہ دارم از تو امید نگاھی دلم افسردہ شد از صحبت گل چنان بگذر کہ ریزم بر گیاھی ٭ دل ۸ دل آن بحر است کو ساحل نورزد نہنگ از ھیبت موجش بلرزد از آن سیلی کہ صد ھامون بگیرد فلک با یک حباب او نیرزد ٭ دل ما آتش و تن موج دودش تپید دم بہ دم ساز وجودش بہ ذکر نیم شب جمعیت او چو سیمابی کہ بندد چوب عودش ٭ زمانہ کار او را میبرد پیش کہ مرد خود نگہدار است درویش ھمین فقر است و سلطانی کہ دل را نگہ داری چو دریا گوھر خویش ٭ نہ نیروی خودی را آزمودی نہ بند از دست و پای خود گشودی خرد زنجیر بودی آدمی را اگر در سینہ ی او دل نبودی ٭ تو می گوئی کہ دل از خاک و خون است گرفتار طلسم کاف و نون است دل ما گرچہ اندر سینہ ی ماست و لیکن از جھان ما برون است جہان مہر و مہ زناری اوست گشاد ھر گرہ از زاری اوست پیامی دہ ز من ھندوستان را غلام آزاد از بیداری اوست ٭ من و تو کشتِ یزدان ، حاصل است این عروس زندگی را محمل است این غبار راہ شد دانای اسرار نپنداری کہ عقل است این ، دل است این ٭ گہی جویندہ ی حسن غریبی خطیبی منبر او از صلیبی گہی سلطان با خیل و سپاھی ولی از دولت خود بی نصیبی ٭ جہان دل ، جہان رنگ و بو نیست درو پست و بلند و کاخ و کو نیست زمین و آسمان و چار سو نیست درین عالم بہ جز اللّٰہ ھو نیست نگہ دید و خرد پیمانہ آورد کہ پیماید جھان چار سو را می آشامی کہ دل کردند نامش بہ خویش اندر کشید این رنگ و بو را ٭ محبت چیست تاثیر نگاھی است چہ شیرین زخمی از تیر نگاھی است بہ صید دل روی ؟ ترکش بینداز کہ این نخچیر ، نخچیر نگاھی است ٭ خودی ۹ خودی روشن ز نور کبریائی است رسائی ھای او از نارسائی است جدائی از مقامات وصالش وصالش از مقامات جدائی است ٭ چہ قومی در گذشت از گفتگوھا ز خاک او بروید آرزوھا خودی از آرزو شمشیر گردد دم او رنگہا بُرّد ز بوھا ٭ خودی را از وجود حق وجودی خودی را از نمود حق نمودی نمی دانم کہ این تابندہ گوھر کجا بودی اگر دریا نبودی ٭ دلی چون صحبت گِل می پذیرد ھمان دم لذّت خوابش بگیرد شود بیدار چون ’’من‘‘ آفریند چو ’’من‘‘ محکوم تن گردد بمیرد ٭ وصال ما وصال اندر فراق است گشود این گرہ غیر از نظر نیست گہر گم گشتہ ی آغوش دریا است و لیکن آب بحر ، آب گہر نیست کف خاکی کہ دارم از در اوست گل و ریحانم از ابر تر اوست نہ ’’من‘‘ را می شناسم من نہ ’’او‘‘ را ولی دانم کہ ’’من‘‘ اندر بر اوست ٭ جبر و اختیار ۱۰ یقین دانم کہ روزی حضرت او ترازوئی نھد این کاخ و کو را از آن ترسم کہ فردای قیامت نہ ما را سازگار آید نہ او را ٭ بہ روما گفت با من راھب پیر کہ دارم نکتہ ئی از من فراگیر کند ھر قوم پیدا مرگ خود را تو را تقدیر و ما را کشت تدبیر ٭ موت ۱۱ شنیدم مرگ با یزدان چنین گفت چہ بی نم چشم آن کز گِل بزاید چو جان او بگیرم شرمسارم ولی او را ز مردن عار ناید ٭ ثباتش دہ کہ میر شش جہات است بہ دست او زمام کائنات است نگردد شرمسار از خواری مرگ کہ نامحرم ز ناموس حیات است ٭ بگو ابلیس را ۱۲ بگو ابلیس را از من پیامی تپیدن تا کجا در زیر دامی مرا این خاکدانی خوش نیاید کہ صبحش نیست جز تمہید شامی جہان تا از عدم بیرون کشیدند ضمیرش سرد و بی ھنگامہ دیدند بہ غیر از جان ما سوزی کجا بود تو را از آتش ما آفریدند ٭ جدائی شوق را روشن بصر کرد جدائی شوق را جویندہ تر کرد نمی دانم کہ احوال تو چون است مرا این آب و گل از من خبر کرد ٭ تو را از آستان خود براندند رجیم و کافر و طاغوت خواندند من از صبح ازل در پیچ و تابم از آن خاری کہ اندر دل نشاندند ٭ تو می دانی صواب و ناصوابم نروید دانہ از کشت خرابم نکردی سجدہ و از دردمندی بہ خود گیری گناہ بی حسابم بیا تا نرد را شاھانہ بازیم جہان چار سو را درگدازیم بہ افسون ھنر از برگ کاھش بہشتی این سوی گردون بسازیم ٭ ابلیس خاکی و ابلیس ناری ۱۳ فساد عصر حاضر آشکار است سپہر از زشتی او شرمسار است اگر پیدا کنی ذوق نگاھی دو صد شیطان تو را خدمتگزار است ٭ بہ ھر کو رھزنان چشم و گوش اند کہ در تاراج دلہا سخت کوش اند گران قیمت گناھی با پشنیری کہ این سوداگران ارزان فروش اند ٭ چہ شیطانی خرامش واژگونی کند چشم تو را کور از فسونی من او را مردہ شیطانی شمارم کہ گیرد چون تو نخچیر زبونی ٭ چہ زھرابی کہ در پیمانہ ی اوست کشد جان را و تن بیگانہ ی اوست تو بینی حلقہ ی دامی کہ پیداست نہ آن دامی کہ اندر دانہ ی اوست ٭ بشر تا از مقام خود فتاد است بہ قدر محکمی او را گشاد است گنہ ھم می شود بی لذّت و سرد اگر ابلیس تو خاکی نہاد است ٭ مشو نخچیر ابلیسان این عصر خسان را غمزہ ی شان سازگار است اصیلان را ھمان ابلیس خوشتر کہ یزدان دیدہ و کامل عیار است ٭ حریف ضرب او مرد تمام است کہ آن آتش نسب والامقام است نہ ھر خاکی سزاوار نخ اوست کہ صید لاغری بر وی حرام است ٭ ز فہم دون نہادان گرچہ دور است ولی این نکتہ را گفتن ضرور است بہ این نو زادہ ابلیسان نسازد گنہگاری کہ طبع او غیور است ٭ بہ یاران طریق ۱ بیا تا کار این امّت بسازیم قمار زندگی مردانہ بازیم چنان نالیم اندر مسجد شہر کہ دل در سینہ ی مُلّا گدازیم ٭ بہ یاران طریق قلندر جُرّہ باز آسمانہا بہ بال او سبک گردد گرانہا فضای نیلگون نخچیر کاھش نمی گردد بہ گرد آشیانہا ٭ ز جانم نغمہ ی اللّٰہ ھو ریخت چو گرد از رخت ھستی چار سو ریخت بگیر از دست من سازی کہ تارش ز سوز زخمہ چون اشکم فرو ریخت ٭ چو اشک اندر دل فطرت تپیدم تپیدم تا بہ چشم او رسیدم درخش من ز مژگانش توان دید کہ من بر برگ کاھی کم چکیدم ٭ مرا از منطق آید بوی خامی دلیل او دلیل ناتمامی بہ رویم بستہ درھا را گشاید دو بیت از پیر رومی یا ز جامی ٭ بیا از من بگیر آن دیر سالہ کہ بخشد روح با خاک پیالہ اگر آبش دھی از شیشہ ی من قد آدم بروید شاخ لالہ ٭ بہ دست من ھمان دیرینہ چنگ است درونش نالہ ھای رنگ رنگ است ولی بنوازمش با ناخن شیر کہ او را تار از رگہای سنگ است ٭ بگو از من بہ پرویزان این عصر نہ فرھادم کہ گیرم تیشہ در دست ز خاری کو خلد در سینہ ی من دل صد بیستون را می توان خست ٭ فقیرم ساز و سامانم نگاھی است بہ چشمم کوہ یاران برگ کاھی است ز من گیر این کہ زاغ دخمہ بہتر از آن بازی کہ دست آموز شاھیست ٭ درِ دل را بہ روی کس نبستم نہ از خویشان نہ از یاران گسستم نشیمن ساختم در سینہ ی خویش تہ این چرخ گردان خوش نشستم ٭ درین گلشن ندارم آب و جاھی نصیبم نی قبائی نی کلاھی مرا گلچین بد آموز چمن خواند کہ دادم چشم نرگس را نگاھی ٭ دو صد دانا درین محفل سخن گفت سخن نازکتر از برگ سمن گفت ولی با من بگو آن دیدہ ور کیست؟ کہ خاری دید و احوال چمن گفت ندانم نکتہ ھای علم و فن را مقامی دیگری دادم سخن را میان کاروان سوز و سرورم سبک پی کرد پیران کہن را ٭ نپنداری کہ مرغ صبح خوانم بہ جز آہ و فغان چیزی ندانم مدہ از دست دامانم کہ یابی کلید باغ را در آشیانم ٭ بہ چشم من جہان جز رھگذر نیست ھزاران رھرو و یک ھمسفر نیست گذشتم از ھجوم خویش و پیوند کہ از خویشان کسی بیگانہ تر نیست ٭ بہ این نابودمندی بودن آموز بہای خویش را افزودن آموز بیفت اندر محیط نغمہ ی من بہ طوفانم چو دُر آسودن آموز کہن پروردہ ی این خاکدانم ولی از منزل خود دل گرانم دمیدم گرچہ از فیض نم او زمین را آسمان خود ندانم ٭ ندانی تا نباشی محرم مرد کہ دلھا زندہ گردد از دم مرد نگہدارد ز آہ و نالہ خود را کہ خود دار است چون مردان ، غم مرد ٭ نگاھی آفرین جان در بدن بین بہ شاخان نادمیدہ یاسمن بین وگرنہ مثل تیری در کمانی ھدف را با نگاہ تیر زن بین ٭ خرد بیگانہ ی ذوق یقین است قمار علم و حکمت بد نشین است دو صد بوحامد و رازی نیرزد بہ نادانی کہ چشمش راہ بین است قماش و نقرہ و لعل و گہر چیست؟ غلام خوشگل و زرّین کمر چیست؟ چو یزدان از دو گیتی بی نیازند دگر سرمایہ ی اھل ھنر چیست؟ ٭ خودی را نشئہ ی من عین ھوش است از آن میخانہ ی من کم خروش است می من گرچہ نا صاف است درکش کہ این تہ جرعہ ی خمہای دوش است ٭ تو را با خرقہ و عمّامہ کاری من از خود یافتم بوی نگاری ھمین یک چوب نی سرمایہ ی من نہ چوب منبری نی چوب داری ٭ چو دیدم جوھر آئینہ ی خویش گرفتم خلوت اندر سینہ ی خویش ازین دانشوران کور و بی ذوق رمیدم با غم دیرینہ ی خویش چو رخت خویش بر بستم ازین خاک ھمہ گفتند با ما آشنا بود و لیکن کس ندانست این مسافر چہ گفت و با کہ گفت و از کجا بود ٭ ۲ اگر دانا دل و صافی ضمیر است فقیری با تہی دستی امیر است بہ دوش منعم بی دین و دانش قبائی نیست پالان حریر است ۳ سجودی آوری دارا و جم را مکن ای بیخبر رسوا حرم را مبر پیش فرنگی حاجت خویش ز طاق دل فرو ریز این صنم را ٭ شیندم بیتکی از مرد پیری کہن فرزانہ ی روشن ضمیری اگر خود را بہ ناداری نگہ داشت دو گیتی را بگیرد آن فقیری ٭ نہان اندر دو حرفی سرّ کار است مقام عشق منبر نیست ، دار است براھیمان ز نمرودان نترسند کہ عود خام را آتش عیار است ٭ مجو ای لالہ از کس غمگساری چو من خواہ از درون خویش یاری بہ ھر بادی کہ آید سینہ بگشای نگہدار آن کہن داغی کہ داری ٭ ز پیری یاد دارم این دو اندرز نباید جز بہ جان خویشتن زیست گریز از پیش آن مرد فرودست کہ جان خود گرو کرد و بہ تن زیست ٭ بہ ساحل گفت موج بیقراری بہ فرعونی کنم خود را عیاری گہی بر خویش می پیچم چو ماری گہی رقصم بہ ذوق انتظاری ٭ اگر این آب و جاھی از فرنگ است جبین خود منہ جز بر در او سرین را ھم بہ چوبش دہ کہ آخر حقی دارد بہ خر پالان گر او ٭ فرنگی را دلی زیر نگین نیست متاع او ھمہ ملک است دین نیست خداوندی کہ در طوف حریمش صد ابلیس است و یک روح الامین نیست ٭ ۴ بہ آن رازی کہ گفتم پی نبردند ز شاخ نخل من خرما نخوردند من ای میر امم داد از تو خواھم مرا یاران غزلخوانی شمردند (اقبال) سرود رفتہ باز آید کہ ناید نسیمی از حجاز آید کہ ناید سر آمد روزگار این فقیری دگر دانایِ راز آید کہ ناید (اقبال)