اقبالیات فارسی مدیر مسئول محمد سہیل عمر سر دبیر دکتر محمد سلیم اختر شورای مشاوران دکتر رفیع الدین ہاشمی دکتر طاہر حمید تنولی اقبال اکادمی پاکستان ژ اقبالیاتِ فارسی سالی یک مرتبہ منتشر می شود۔ ژ اقبالیاتِ فارسی بہ مطالعاتِ دقیق در پیرامونِ شخصیت و شعر و اندیشۂ علامہ دکتر محمد اقبال لاہوری و تمام رشتہ ہای علمی و ادبی مورد علاقۂ وی از جملہ اسلام، فلسفہ، تاریخ، جامعہ شناسی، ادیان، ادبیات تطبیقی، باستان شناسی و جز آن، اختصاص دارد و از مقالات در بارۂ این موضوعات استقبال می کند۔ ژ مقالاتِ مندرج در اقبالیاتِ فارسی صرفاً نمودار آرائِ نویسندگان آنھاست۔ ژ اقبالیاتِ فارسی در کوتاہ کردن و ویرایش مقالات آزاد است۔ ژ استفادہ از مطالبِ اقبالیاتِ فارسی با ذکر منبع مجاز است۔ بھای این شمارہ ۱۵۰ روپیہ پاکستانی ؍۲۵۰۰۰ ریال ایرانی ؍۵ دلار امریکایی ٭٭٭ مقالات بہ نشانی زیر فرستادہ شود اقبال اکادمی پاکستان (حکومت پاکستان، وزارت ثقافت) لاہور، خیابان ایوان اقبال، ایوان اقبال، طبقہ ششم صندوق پُستی ۱۳۰۸ تلفن: ۶۳۱۴۱۵۰-۴۲-۰۰۹۲ دور نویس: ۶۳۴۶۴۹۶-۴۲-۰۰۹۲ پستِ الیکترونیک: Iqbalacad@lhr.com ویب سائت: www.allamaiqbal.com مندرجات سنائی؛ کورسو شمعی کہ خورشید شد محمد بقائی ماکان ۵ چرا اقبال درمیان ایرانیان محبوبیت دارد؟ دکتر رضا مصطفوی سبزواری ۱۹ ارز شھای دینی و سیاسی در نظامِ فکری علامہ اقبال دکتر قاسم صافی ۲۷ نگاہی بہ تاریخ ادبیات فارسی در داغستان دکتر نوری محمد زادہ ۳۵ سیر تکاملیِ زبانشناسی فارسی در شبہ قارہ دکتر محمد صدیق شبلی ۴۵ نگاہی بہ مھم ترین موضوعات غزلیاتِ امیر خسرو دہلوی شازیہ بشیر ۷۵ علّامہ سیّد اولاد حسین شادان بلگرامی دکتر آفتاب اصغر ۸۹ نگاہی بہ بعض برداشتھای متفاوتِ اقبال و مطہری سکندر عباس ۱۵۷ نگاہ انتقادی بہ کتاب ماوراء الکلمۃ دکتر احمد موسیٰ ۱۰۹ رسالۂ ذکر مغنیان ہندوستان بھشت نشان محمد اطہر مسعود ۱۲۱ سنایی؛ کورسو شمعی کہ خورشید شد محمد بقائی ماکان چکیدہ سنایی پدر شعر عرفانی ومعرفی کنندۂ تصوف اسلامی بہ عنوان موضوعی مستقل در شعر فارسی است۔ از نظر شیوہ وسبک ومحتوا سرودہ ہایش را می شود بہ د وبخش متمایز تقسیم نمود ولی بین آنہا ہیچ خطِّ فاصلی بہ لحاظ زمانی وجود ندارد، البتہ ارزش واعتبار شعر وشخصیتش مدیون سرودہ ہایی است کہ پس از تحول روحی ازوی سرزد و طی قرون متمادی مورد توجہ و عنایت ومحبت بزرگترین نویسندگان وشاعران قدیم وجدید زبان فارسی بودہ است۔ واژہ ھای کلیدی: سنایی، شعر عرفانی، اندیشہ، تأثیر۔ سنایی یکی از ستارگان درخشان آسمان شعر فارسی و از چھرہ ھایی است کہ تحوّلی چشگمیر در محتوای آن پدید آورد، چندان کہ شاعران بزرگ بعد از او از سبک و شیوہ اش پیروی کردند۔ دفتر شعر او را می توان بہ دو بخش کاملا متمایز تقسیم کرد، بخش اوّل مشتمل بر سرودہ ھای او کہ مربوط است بہ ایامی کہ در بند ظواھر زندگی بودہ و ھمانند شاعران معاصر و پیش از خود شعر را برای سخن بافی و ھزالی و کسب روزی می خواستہ، و دیگری آن بخش از اشعارش کہ اعتبار و ارزش سنایی بہ عنوان یکی از برجستہ ترین شاعران زبان فارسی مرھون آن است۔البتہ میان این دو بخش از آثار وی نمی توان خط فاصلی بہ لحاظ زمانی کشید و آنھا را از یکدیگر مشخص کرد، زیرا بہ خلاف آنچہ کہ تذکرہ نویسان گفتہ اند تحول روحی سنایی ھرگز یکبارہ پدید نیامد، بلکہ این تغییر از آغاز در روح وی نطفہ بستہ بود و شخصیت وی آمادۂ پذیرش این دگرگونی اساسی بودہ است۔ در تذکرہ ھا آمدہ است کہ او قصیدہ ای در مدح یکی از سلاطین زمانش کہ احتمالاً باید مسعود سوم یا ارسلان بودہ باشد، سرود، و می رفت بہ عرض پادشاہ برساند کہ در راہ بہ در گلخنی می رسد، می شنود کہ مردی بادہ گسار کہ از فرط نوشیدن لای شراب بہ لای خوار مشھور بود، بہ ساقی خود می گوید: ’’پر کن قدحی بہ کوری چشم سلطان۔۔۔‘‘ و چون آن قدح می را بہ پایان می برد، باز می گوید: ’’پرکن قدحی دیگر بہ کوری سنائیک شاعر۔‘‘ ساقی می گوید: ’’سنایی مردی است فاضل با طبعی لطیف۔‘‘ لای خوار پاسخ می دھد: ’’اگر وی لطیف طبع بودی بہ کاری مشغول بودی کہ وی را بہ کار آمدی، گزافی چند در کاغذ نوشتہ کہ بہ ھیچ کار وی نمی آید و نمی داند کہ وی را بہ چہ کار آفریدہ اند۔‘‘ جامی در نفحات الانس پس از ذکر این ماجرا، نتیجہ می گیرد کہ ’’سنایی چون آن بشنید، حال بر وی متغیر گشت و بہ تنبیہ آن لای خوار از مستی غفلت ھشیار شد و پای در راہ نھاد و بہ سلوک مشغول شد۔‘‘ این واقعہ بہ لحاظ تاریخی بی ارزش است، زیرا جامی آن را منتسب بہ زمان سلطان محمود می سازد، در حالی کہ سنایی چھل و شش سال پس از مرگ محمود چشم بہ جھان گشود، ولی از نظر روانشناسی ارزش بسیار دارد۔ زیرا مبین آن است کہ روح مستعد سنایی برای تعالی نیاز بہ یک محرک داشتہ است۔ بی گمان این محرک در زندگی سنایی بہ نوعی پدید آمدہ بود کہ او را از وادی ضلالت بہ دشت دلپذیر معنویت عرفانی کشاند۔ شاید آن واقعہ بہ واقع در یک بزم شاد خواری پیش آمد کہ روح مستعد سنایی را بہ عالمی متفاوت از آنچہ بود، کشاند، و بعد دوستدارانش بہ مانند ھمہ آدمیانی کہ برای شخصیتھای مورد علاقۂ خویش افسانہ ھای تأمل برانگیز می سازند، چنین داستانی را برای پایہ ریز شعر عرفانی در ادب فارسی جعل کردہ باشند۔ تردیدی نیست کہ برای بسیاری از انسانھای اھل اندیشہ و یا شخصیتھای معروف قضایایی در عنفوان حیات پیش می آید کہ از زندگی مورد علاقۂ خود کہ در ذھن دارند، دور می افتند، و گاہ گویی بدل بہ تختۂ سنگی می شوند بر فراز سراشیبی ایام کہ حرکت دلخواھشان در بند تلنگری یا حتی ایما و اشارہ ای است۔ افراد شناختہ شدہ ای از این دست بسیارند کہ ابتدا فریفتۂ ظواھر زندگی بودہ اند و حتی آلودۂ منکرات بسیار، ولی سرانجام گام در طریق تعالی معنوی نھادند۔ از آن جملہ اند حرّ بن ریاحی، فُضَیل، نظیری نیشابوری، آگوستین قدیس و روسو۔ نظیری، شاعر قرن دھم ھجری، چندان توانگر بود کہ تخلص شاعری دیگر بہ نام نظیری مشھدی را بہ دہ ھزار روپیہ خرید، ولی بعد در دورہ تحول فکری خود بہ تعلقات دنیوی پشت پا می زند و ایام لا ابالیگری و دنیا پرستی خود را بدین گونہ نفی می کند: چندی بہ غلط بتکدہ کردیم حرم را وقت است کہ از کعبہ بر آریم صنم را فُضَیل کہ اکنون از پرھیزکاران وصالحان و محدثان معتبر بہ شمار می آید، بنا بہ گفتۂ عطار در تذکرۃ الاولیائ: ’’اوّل حال او آن بود کہ درمیان بیابان مرو و باورد خیمہ زدہ بود و پلاسی پوشیدہ وکلاھی پشمین بر سر نھادہ و تسبیحی در گردن افکندہ و یاران بسیار داشتی، ھمہ دزدان و راھزنان بودند و شب و روز راہ زدندی وکالا بہ نزد فُضَیل آوردندی کہ مھتر ایشان بود و او میان ایشان قسمت کردی و آنچہ خواستی نصیب خود بر داشتی۔‘‘ بعد ھمین فُضَیل بہ مرتبہ ای از قداست می رسد کہ در تاریخ عرفان در کنار مردانی نظیر با یزید و جنید نام بردہ می شود و امام شافعی از او حدیث ذکر می کند۔ نمونۂ معروفتر از ھمۂ اینھا اورلیوس آگوستین است کہ اکنون از قدیسان دنیای مسیحیت بہ شمار می آید۔ او در جوانی منکری نبود کہ مرتکب نشدہ باشد۔ حتی با دختری کہ از وی فرزندی نامشروع داشت ازدواج نکرد و او را با فرزندش از خود دور کرد۔ ولی بعد نطفۂ تحوّل روحی چنان در وی بارور می شود کہ در اعترافات می نویسد، در باغی این ندا را شنیدم کہ بہ من گفت: ’’بردار و بخوان!‘‘ او انجیل را بر می دارد، آن را می گشاید وچشمش بہ ’’گفتہ ھای پولس بہ رومیان‘‘ می افتد کہ خود را گرفتار ’’بزمھا، سکرھا وفسق وفجور‘‘ نسازند۔۔۔ و ’’برای شھوات جسمانی تدارک نبینند۔‘‘ گفتہ اند کہ آگوستین این واقعہ را آیتی الاھی می داند و ھماندم تصمیم می گیرد کہ در باد تعمید دادہ شود۔ سنایی نیز در قصیدہ ای بامطلع: یارب چہ بود آن تیرگی ، وان راہ دور و نیم شب وز جان من یکبارگی، بردہ غم جانان طرب بہ حالتی آنچنان کہ برای آگوستین پیش آمد اشارہ می کند کہ در باغی چون بھشت ندایی در گوش وی گفتہ است کہ دست از رذایل بشوید، بہ فضایل بگرود و طالب حق شود: آمد بہ گوشم ھر زمان ، آواز خضر از ھر مکان کایزد تعالی را بخوان ، در قعر قاعِ مُر تَھب راھی چنان بگذاشتم ، باغ ارم پنداشتم از صبر تخمی کاشتم ، آمد بہ بر بعد التَّعب کسی کہ امروز بہ شخصیتھایی از این دست می اندیشد باید ھر دو جنبۂ زندگی آنھا را خوب بشناسد۔ حقیقت این است کہ در تاریخ ادب فارسی دو شخصیت بہ نام سنایی وجود دارد کہ در یک فردیت گرد آمدہ اند۔ یکی سنایی شاعری کہ بہ مداحی سلاطین و وزیران و قاضیان و صاحب منصبان می پردازد و آنان را نمونۂ پارسایی و آدمیت و تدبیر، وبہ عنوان انسانھای آرمانی خود معرفی می کند، اھل ھوی و ھوس است، اخلاق را زیر پا می گذارد ، حق را ناحق جلوہ می دھد، از زشت گویی وفحاشی ابایی ندارد، رکیک ترین کلمات را بہ کرات بہ کار می برد، و سرانجام این کہ زبان باز است وجانب قدرتمندان را می گیرد۔ این سنایی بہ قول آن دُردی خوار ’’سنائیک شاعر‘‘ است۔ اما سنایی دیگری داریم کہ مایۂ افتخار شعر فارسی و تاریخ عرفان ایرانی و اسلامی است۔ این سنایی خود بہ گذشتۂ غیر قابل قبولش اذعان دارد وآن را بہ صورتھای مختلف در شعرش مطرح می سازد، و در مجموع بہ این نتیجہ می رسد کہ آنچہ از وی سر زدہ مقتضای ایام جوانی وشرایطی بودہ کہ در آن قرار داشتہ۔ ’’اعترافات ‘‘ سنائی در یکجا گردنیامدہ، ولی در برخی از اشعاری کہ بخصوص پس از دورۂ تحول فکری سرودہ بہ روزگار بیحاصلی و خطاھای خود اشارہ کردہ و آن رابیابانی دانستہ کہ در طریق زندگی پشت سرنھادہ: بہ حرص ارشربتی خوردم ، مگیر از من کہ بد کردم بیابان بود و تابستان و آب سرد و استسقاء در ھمین ایام است کہ دست بہ دعا بر می دارد و می گوید: بہ دل نندیشم از نعمت ، نہ در دنیا ، نہ در عقبا ھمی خواھم بہ ھر ساعت، چہ در سرّا، چہ در ضرّا کہ یارب مر سنایی را، سنایی دہ، تو در حکمت چنان کز وی بہ رشک افتد، روان بوعلی سینا بخشی از اعترافات او در قصیدہ ای با مطلع: نظر ھمی کنم ار چند مختصر نظرم بہ چشم مختصر اندر نھاد مختصرم آمدہ است۔ سنایی در این قصیدہ بہ نیمۂ نخست عمر خود کہ در تباھی گذشت اشارات صریح دارد و معترف است کہ: ز ریگ وقَطرِ مَطر در شمر، فزون آید عیوب باطنم ار شایدی کہ بر شمرم مدار میل سوی من ، چو تشنہ سوی سراب کہ آدمی صورم، لیک اھرمن سیرم گذشت عمری تا زیر این کبود حصار بہ جرم آدم عاصی مطیع برزگرم او در ھمین قصیدہ پس از آن کہ با شھامت تمام از خود انتقاد می کند۔ چنان خویشتن را در رنج روحی ناشی از ’’مختصر نظری‘‘ و سطحی نگری می بیندکہ آرزوی مرگ می کند و تأسف می خورد کہ ھنوز نیازھای دنیوی بر وی غلبہ دارند: مرادم آن کہ برون پرم از دریچۂ جان ولیک خصم گرفتہ ز چارسو مفرم ز دام کام نپّر برون، چو آز و نیاز ھمی بُرند بہ مقراض اعتراض پرم از این ابیات پیداست کہ سنایی از ارزشھا و تعلقات زندگی پیشین خود بسیار فاصلہ گرفتہ و در پی کمال نفسانی است و ایامی را می گذارند کہ درمیان دو قلمروی نور و ظلمت سرگردان و در حال تردید است: ’’مگر‘‘نشاندم اندر زمین دل بہ ھوس نرست و عمر بہ آخر رسید،در’’مگر‘‘م زمانہ کرد مرا روی و موی چون زر و سیم مگر شناخت کہ من پاسبان سیم و زرم؟ او در پیرانہ سری از خویشتن خویش رضایت ندارد و در پی کمال است۔ بنا بر این صادقانہ از خود انتقاد می کند کہ چرا بہ ندای عقل گوش نمی سپارد تا بہ کمال انسانی دست یابد: ندای عقل برآمد کہ رخت بر بندید ھمہ جھان بشنیدند و من نہ، زان کہ کرم گر از کمال بتابم چو خور زخاور اصل بسازد اختر بہ ھر زوال باخترم و باز زبان بہ انتقاد از خود می گشاید و ضمن آن کہ فطانت و عقل و فضل و بینش خود را می ستاید، متأسف است از این کہ چرا آنھا را در طریق صحیح بہ کار نگرفتہ است: بدین دو ژاژ مزخرف بہ پیش چشم خرد چوگندہ پیری در دست بندہ جلوہ گرم بہ فضلہ ای کہ بگویم کہ فضل پندارم نی ام سنایی جانی کہ خاک سر بہ سرم تنم زجان صفت خالی است و من بہ صفت بہ جان صورت،چون چارپای جانورم گھی چو شیربگیرم، گھی چو سگ بدرم گھی چوگاو بخسبم،گھی چو خربچرم او در انتھای این قصیدہ، خود را پیوستہ آمادۂ دستیابی بہ کمال معنوی می بیند و در انتظار فیض الاھی و ’’منتظر ھدیۂ ھدایت‘‘ است: عنایت ازلی ھمعنان عقلم باد کہ از عنا برھاند بہ حشر در حشرم اندیشمندی کہ تا بدین حد از خود انتقاد می کند و دل وجانش در نھایت متوجہ عالم علوی است یعنی کہ پای در طریق کمال انسانی نھادہ۔ ولی برخی بر این گمانند کہ حیات معنوی حکیم غزنین قابل تفکیک نیست و از آغاز تا پایان عمرگاہ در قلمروی نور و زمانی در قلمروی ظلمت می زیستہ است۔ دلیلشان این کہ در ھر دو دورۂ عمر خود اشعاری در ھر دو مورد دارد۔ ولی این نظر از دقت کافی برخور دار نیست۔ صحیح است کہ او در سراسر دیوان خود بہ صورتھای مختلف از میخوارگی و قلاشیھایش سخن می گوید، ولی در ابیاتی دیگر ھمۂ آنھا را نفی می کند و مذموم می شمارد۔ از عشق ورزیھایش با پسران خوبروی یا تمایلات ھمجنس گرایی خود یعنی شاھد بازی داد سخن می دھد، ولی سخن از عشق الاھی و متعالی و معشوق آسمانی ھم می زند، چندان کہ عشقھای مجازی پیشین را نفی می کند۔ با چنین شواھدی نیازی نیست تا بدانیم کہ اشعار وی در چہ تاریخی سرودہ شدہ، زیرا نفی ھر عملی بعد از انجام آن صورت می گیرد، بخصوص کہ سنایی بر اعمال منکر خود بہ طور قاطع قلم بطلان می کشد وآنھا را بہ کلّی از دایرۂ زندگی خود طرد می کند۔ این امر خود مبین یک تقدم وتأخر در یک فرایند زمانی است۔ بہ روشنی پیداست کہ او در یک دورہ از عمر خود کہ طبیعتاً دورۂ نخستین است، تحمل دوری می را نداشتہ: می دہ پسرا ! کہ در خمارم آزردہ جور روزگارم تا من بزی ام ، پیالہ بادا بر دست ، ز یار یادگارم می رنگ کند بہ جامم اندر بس خون کہ ز دیدہ می ببارم مولای پیالۂ بزرگم فرمانبر دور بی شمارم از شحنۂ شھر نیست بیمم در خانۂ ھجر نیست کارم با رود و سرود و بادۂ ناب ایام جھان ھمی گذارم وبعد بر بنیاد تجربہ ای کہ از این عمل داشتہ آگاھانہ آن را نکوھش و بہ طور قاطع طرد می نماید: نکند دانا مستی، نخورد عاقل می در رہ پستی ھرگز ننھد دانا پی چہ خوری چیزی کز خوردن آن چیز تو را نی چنان سرو نماید بہ نظر سروچو، نی گر کنی بخشش، گویند کہ: مِی کرد نہ او ور کنی عربدہ گویند کہ: او کرد نہ مِی در حدیقہ می گوید: می شناسم کہ چیست نور شراب کہ بسی خوردہ ام غرور سراب روزگاری سنایی خارج از دایرۂ عصمت بودہ است: بہ پسرک قصاب، کفشگر، لشگری، کلاہ دوز و بسیاری دیگر عشق ورزیدہ یا با آنان ارتباط داشتہ است، وحتی بہ خاطر شان از زادگاہ خود سفر می کردہ۔ در قصیدہ ای می گوید: پسرا تا بہ کف عشوۂ عشق تو دریم از بد و نیک جھان ھمچوجھان بیخبریم نظری کرد سوی چھرۂ تو دیدۂ ما از روی تو تا حشر غلام نظریم کودکی، عشق چہ دانی کہ چہ باشد پسرا باش تا پارہ ای از عشق تو بر تو شمریم از پی عشق تو ای طرفہ پسر در ھمہ حال بندۂ شھر تو و دشمن شھر پدریم ولی ھمین سنایی بہ مرتبہ ای از تحوّل روحی می رسد کہ کلید خزانۂ دل را بہ معشوق آسمانی می سپارد: چون درِ معشوق کوبی، حلقہ عاشق وار زن چون در بتخانہ جویی،چنگ در زنّار زن چھرۂ عذرات باید، بر در وامق نشین عشق بو ذر وار گیر وگام سلمان وار زن ای سنایی! چند گویی مدحت روی نکو بس کن اکنون ، دست اندر رحمت جبار زن سنایی در دورۂ دوم حیات معنوی و ھنری خود مبدل بہ شاعر فرزانہ ای می شود کہ بعدھا عارف بزرگی ھمچون مولوی او را معلّم و راھنمای خود و مردی تمام می داند: ترک جوشی کردہ ام، من نیم خام از حکیم غزنوی بشنو تمام این ھمان سنایی است کہ حدیقہ را می سراید و پایہ ریز آثار بسیار مشھور وطراز اول ادب و عرفان فارسی نظیر تحفۃ العراقین، منطق الطیر، مخزن الاسرار، بوستان، و مثنوی معنوی می شود کہ خاقانی و عطار و نظامی و سعدی و مولوی سرودہ اند۔ شادروان فروزانفر حدیقۂ او را اثری می داند کہ ’’از جھت معانی والفاظ ھمتا ندارد‘‘۔ شاید این سخن در قیاس با آثاری نظیر منطق الطیر و مثنوی مقبول طبع برخی از صاحبنظر نباشد، ولی مبین آن است کہ از ارزش و اعتبار بسیار برخوردار است۔ و باز ھمین سخن شناس فرزانہ در تمجید از وی در سخنی درست بہ ھمان معنا در سخن وسخنوران (ج۱،ص۲۶۹ـ۲۶۷) می فرماید: عظمت بی نظیر و انکارنا پذیر سنایی کہ او را در صف اوّل گویندگان پارسی قرار می دھد از آنگاہ شروع شد کہ بہ عالم ظاھر پشت پا زدہ و از تقلید فکری دست کشیدہ و خود بہ مدد خاطر روشن بین و فکر حقیقت یاب آزاد وار در صدد تحقیق برآمدہ است۔۔۔ این تحوّل فکری در سبک و نظم سخن نیز تأثیر، و تقلید را بہ اختراع تبدیل نمودہ و بہ سنایی سبک مخصوص بخشیدہ کہ تاکنون دست ھیچ گویندہ بدان نرسیدہ واگر بیم ادعای غیب نبود، می گفتم نیز نخواھد رسید۔ سنایی و شاعران نو پرداز : اگر بیندیشیم کہ سنایی راہ و روش چہ گونہ شعر گفتن را بہ نسلھای بعد از خود آموخت و بدانان نشان داد کہ ارزش سخنوری در چہ معیار ھایی نھان است، آنگاہ بہ عظمت اندیشۂ او بیشتر واقف خواھیم شد، و نظراتی از این دست شگفت انگیز نخواھند بود۔ او نہ تنھا شاعران و اندیشمندان بزرگ بعد از خود نظیر خاقانی، نظامی، عطار، سعدی، مولوی، حافظ، جامی، صائب، بھار و اقبال لاھوری را بہ طور مستقیم و یا غیر مستقیم تحت تأثیر قرار دادہ، بلکہ حتی شاعران نو پرداز ایران ھم از اندیشۂ وی تأثیر پذیرفتہ اند، یا دست کم ھزار سال پس از وی، بہ عنوان روشنفکران پیشتاز زمانۂ خویش، اندیشۂ وی را تکرار کردہ اند۔ فروغ فرخزاد در شعر معروف ’’تولدی دیگر‘‘ خود کاملاً تحت تأثیر ھمان اندیشہ و فضایی است کہ در جای جای دیوان حکیم غزنوی می توان یافت۔ او در این شعر، یکی از مفاھیم زندگی را در عشق خلاصہ می کند؛ در لحظہ ي کہ دو نگاہ بہ ھم می آمیزند: زندگی شاید آن لحظۂ مسدودی است کہ نگاہ من، در نی نی چشمان تو خود را ویران می سازد و در این حسی است کہ من آن را با ادراک ماہ و با دریافت ظلمت خواھم آمیخت۔ سنایی نیز می گوید: ’’ عشق حسی است ‘‘ خارج از حوزۂ عینیات و دایرۂ فھم کہ سر در عاملی بیرونی دارد : عشق حسی است ، از برون بشر عشق را آب و گِل کفایت نیست فروغ در اواخر شعر مذکور می گوید: ’’ھیچ صیادی در جوی حقیری کہ بہ گودالی می ریزد، مرواریدی صید نخواھد کرد‘‘۔ یعنی کہ برای یافتن شاھد مقصود نباید بہ امور سطحی دل خوش کرد، باید دریا دل بود و ھمتی بلند داشت۔ این سخن بازتاب مضمونی است کہ سنایی در بیتی از حدیقہ آوردہ است: گرد دریا و رود جیحون گرد ماھی از تابہ صید نتوان کرد و بہ دنبال این بیت طریق تولدی دیگر را بہ خوانندہ می نمایاند و پوچی حیات را بہ ’’رھگذران‘‘ گوشزد می نماید: این دو روزہ حیات نزد خرد چہ خوش و ناخوش و چہ نیک و چہ بد زین دو روزہ حیات و پیوندی بہ خدای ار تو ھیچ بربندی باش تا چنگِ مرگ، دریازد نای حلقت ز نان بپردازد زان کہ در عالَم فریب و ھوس کس نکرد اعتماد بر دو نَفَس و نیز در قصیدہ ي ھمین مضمونِ مورد توجہِ شاعر ھزار سال پس از خویش را بہ صورتی دیگر بیان داشتہ: تو مروارید چون جویی، ھمی در جوی، ای جاھل کہ من دارم دل و طبعی چو مروارید و چون دریا در دیوان سنایی گاہ بہ ترکیباتی بر می خوریم کہ عیناً یا شبیہ آن در شعر شاعران معاصر بہ کار رفتہ است۔ در حدیقہ دو مصدر ترکیبی خلق کردہ است کہ یکی’’خندہ گریستن‘‘ و دیگری’’گریہ خندیدن‘‘ است کہ این ھر دو مبین حالتھای عاطفی ھستند و آمیزہ ای از دو احساس شادی و غم کہ در ترکیبِ نخستین نشاط بر اندوہ غلبہ دارد و در دیگری بہ عکس۔ در بیتی خطاب بہ’’جھان آفرین‘‘ می گوید: خندہ گریند عاشقان از تو گریہ خندند عارفان از تو ودر بیتی دیگر در حُسن خلق پیامبر می گوید: جز از او کس نبود در بشری در طلب گریہ خند، خندہ گری بعد از سنایی ، صایب نیز اشارتی بہ چنین حالت عاطفی دارد: نہ روی ماندن و نہ پای بازگردیدن چو خندہ برلب ماتم رسیدہ حیرانم و سپس نصرت رحمانی، شاعر معروف این زمان، در پایان شعر بلندی تحت عنوان’’با گریہ بخند‘‘ می گوید: این اشک و ھق ھق گریہ مردی پشیمان نیست مردان نسل ما با گریہ می خندند بی تو ای بی تو من بی من آیا تو ھم این گونہ می خندی؟ با گریہ خندیدن نہ آسان است، بی تو ھمچنین سنایی در مطلع غزلی موی معشوق را بہ’’سلطان شب‘‘ تشبیہ می کند کہ کنایہ است از ماہ: احسنت یا بدر الدُّجی! لبیک یا وجہ العرب! ای روی تو خاقان روز! وی موی توسلطان شب! و نصرت رحمانی در آغاز شعر بلندی با عنوان ’’من آبروی عشقم‘‘ در وصف چشم ’’لیلیِ نمادِ عشق‘‘ می گوید: لیلی ! چشمت خراج سلطنت شب را از شاعران شرق طلب می کند رحمانی در دواوین شعرای بزرگ زبان فارسی مطالعہ ای عمیق داشتہ وسنایی از شعرای مورد توجہ وی بودہ است۔ از این رو تأثیر پذیریھای مستقیم و غیر مستقیم او را از سنایی می توان در مجموع آثار وی بہ آسانی ردیابی کرد۔ در شعری با عنوان ’’پیالہ دور دگر زد‘‘ او صافی در وصف معشوق بہ کار می برد کہ در چند بخش از این سرودہ تکرار می شود و چنان کہ خود وی بہ راقم این سطور اظہار داشت، نشان دھندۂ تأثیر غیر مستقیم مفردات وترکیبات سنایی، نظیر ’’واللیل مو‘‘ و ’’زلف دود آسا‘‘ بر ذھن اوست: شب چشم ! مویت کلاف دود! دامن سپید ! سخی تن ! گویی گل مرا دستی غریب سرشتہ است۔ سنایی نیز متفاوت بودن خمیرۂ خویش را بہ نوعی دیگر در بیتی چنین بیان می دارد: بہ خدا گر بہ زیر چرخ کبود چون منی بود و ھست و خواھد بود بہ ھم آمیختن آتش و آب وسازش این دو با یکدیگر بہ منظور پدید آمدن نیرویی تازہ را سنایی در قصیدہ ای بامطلع: بتی کہ گر فکند یک نظر بر آتش و آب شود زلطف جمالش مصورآتش وآب مطرح کردہ و دو کلمۂ مذکور را در تمام این قصیدہ ۶۳ بیتی کہ یکی از طویل ترین قصاید اوست بہ صورت ردیف، کنارھم قرار دادہ است۔ ترکیب آتش و آب را در شعر جھان، اول بار در منظومۂ ’’ایلیادِ‘‘ ھومر می بینیم کہ آب و آتش بہ جان ھم می افتند (رک: فصل بیست ویکم شرح و بررسی تاریخی ایلیاد از این نگارندہ )۔ سنایی نیز از این مضمون توصیفات زیبایی در قصیدۂ یاد شدہ دارد: لب و دو عارض باآب و نارش آخربرد زطبع وروی من آن ماہ دلبرآتش وآب بہ دل گرفت بہ وقتی نگارمن کہ ھمی کنند لالہ و بادہ بہ دل بر آتش وآب ببین تو اینک برلالہ، قطرۂ باران اگرندیدی برھم، مقطر آتش و آب بہ طبع شادی زاید، ز زادہ ای کو را پدر صبا و زمین بود مادر آتش وآب ھمچنین در غزلی می گوید: آب و آتش را بند وصلت ، چون صحبت نیافت پارہ ای زان آب بر آتش زد ، آتش درگرفت بعد از وی خاقانی ھم در قصیدۂ معروف ’’ایوان مدائن‘‘ آتش و آب را باھم می آمیزد: خود دجلہ چنان گرید ، صد دجلہ خون گویی کز گرمی خونابش ،آتش چکد از مژگان از آتش حسرت بین ، بریان جگر دجلہ خود آب شنیدستی ، کاتش کندش بریان و سپس شاعر معروف این زمان فریدون مشیری در شعری با عنوان ’’ گل امید‘‘ امتزاج آتش و آب را بدین گونہ توصیف می کند: ھوا ھوای بھاراست و بادہ بادۂ ناب بہ خندہ خندہ بنوشیم جرعہ جرعہ شراب در این پیالہ ندانم چہ ریختی، پیداست کہ خوش بہ جان ھم افتادہ اند آتش وآب فرشتہ روی من، ای آفتاب صبح بھار! مرا بہ جامی از این آب آتشین دریاب ایرج، شاعر معاصر، قصیدہ ای دارد، در پاسخ بہ قطعہ ای از ملک الشعراء بھار با مطلع: صنما! بی تو دلم، ھیچ شکیبا نشود و گر امروز شکیبا شدہ، فردا نشود ولی یاد آور سہ قصیدہ از سنایی نیز ھست، بہ ھمین وزن و ردیف۔ یکی بامطلع: تابد ونیک جھان،پیش تویکسان نشود کفر در دیدۂ انصاف تو پنھان نشود دیگری بامطلع: سوز و شوق مَلَکی بر دلت آسان نشود تا بد و نیک جھان پیش تویکسان نشود و سومی با مطلع: ای خدایی کہ رھیت افسر دو جھان نشود تا برحسبِ تو فرش قدمش جان نشود اکنون سنایی پس از گذشت نزدیک بہ دہ قرن ھنوز از مطرح ترین شاعران زبان فارسی است کہ نامش بر ھر قلمی بہ بزرگی یاد می شود، زیرا نہ تنھا از کلامی استوار برخوردار بودہ، بلکہ دارای اندیشہ ھای نو وشیوہ ھای بدیع بودہ است کہ جریان شعر فارسی را ھمانند احوال خویش دگرگون ساخت۔ یکی از تحولات عمدہ ای کہ او در شعر فارسی ایجاد نمود، این است کہ اصول تصوف وعرفان و مفاھیم والای معنوی را وارد شعر کرد۔ البتہ پیش از او نیز برخی از شاعران و گویندگان ابیاتی با مضامین صوفیانہ وعرفانی سرودہ اند کہ معروف ترینشان عبارتند از: ابو سعید ابی الخیر (۴۴۰ـ۳۵۷ ھـ ق)، ابو علی دقّاق نیشابوری (فوت ۴۰۵ ھـ ق) ، وابوالحسن خرقانی (فوت۴۲۵ ھـ ق)۔ نخستین مضامین صوفیانہ از یک قرن پیش از سنایی بہ تدریج وارد شعر فارسی شد وابیات پراکندہ ای در این زمینہ از شاعران و صوفیان دیدہ می شود۔ اما تفاوت سنایی با آنان در این است کہ او شعر صوفیانہ را بہ حد کمال رسانید، و مثنویھا ومنظومہ ھای خاص برای بیان تمامی افکار صوفیانہ پدید آورد کہ حدیقہ مثال بارز آنست۔ این کتاب و دیگر آثار او کہ برشمردیم الگویی شد برای شاعران بزرگ بعد از وی نظیر مولانا و دیگران، تا آثاری ارزشمند ھمچون مثنوی پید آورند۔ سنایی در واقع ھمان تأثیری را در تاریخ شعر فارسی داشتہ است کہ دکارت در فلسفۂ غرب۔ ھمان طور کہ دکارت پایہ ریز جریان نوین فلسفۂ غرب است و تاریخ آن را می توان بہ قبل از دکارت و بعد از وی تقسیم کرد، سنایی نیز با ابداعات و تحوّلاتی کہ در شعر فارسی پدید آورد و با روح تازہ یی کہ در آن دمید، روشی را بنیاد نھاد کہ می توان با توجہ بہ آن، جریان شعر فارسی را بہ قبل از سنایی و بعد از وی تفکیک کرد۔ عظمت کار او در این است کہ شعر را در جایگاہ واقعی خود نشاند۔ بدین سان است کہ شعرش در زمان خود وی در ھمۂ سرزمینھای فارسی زبان ــــ از کاشغر تا انطاکیہ ــــ کہ بخش بزرگی از آسیا را تشکیل می دادند، رواج داشت، و عبدالحمید منشی مترجم کلیلہ و دمنہ کہ درست در زمان وی می زیست در بسیاری موارد از شعرش بہ عنوان شاھد مثال استفادہ کردہ و سھروردی در عقل سرخ۔ اکنون نیز پس از ھزار سال ھمچنان یکی از درخشانترین ستارہ ھای شعر فارسی در گسترۂ آسمان ادب فارسی است۔ رمز جاودانگی سنایی در نوآوریھا و نواندیشی ھای اوست کہ بزرگترین شاعران و اندیشمندان بعد از وی را تا امروز ھم تحت تأثیر خود داشتہ است۔ ’’ و بدین سان است کہ کسی می میرد وکسی می ماند۔‘‘ ز…ز…ز چرا اقبال درمیان ایرانیان محبوبیت دارد؟ دکتر رضا مصطفوی سبزواری چکیدہ اقبال شیفتہ شعر و ادب فارسی و عاشق راستین مرز و بوم ایران بود۔ بیش از دو سوم شعرش بہ زبان شیرین فارسی است کہ بگفتۂ خودش بارفعت اندیشہ اش در می خورد ومی تواند بارگران افکارش را بردوش بہ کشد۔ اگرچہ اقبال نتواتست بہ ایران مسافرت کند اما عشق و علاقہ اش بہ ایران و ایرانی ھا از ھیچکس پوشیدہ نیست۔ ملت بزرگ و نجیب ایران نیز دربارۂ اقبال ھمین عواطف صمیمانہ و احساسات گرمی را دارد کہ بازتاب آن در گفتارِ زیرھم بہ چشم می خورد۔ واژہ ھای کلیدی: اقبال، ایران، اسلام، اتحاد، محبوبیت۔ ز سوی مردم ایران ھزار گونہ درود بہ ساکنان سعادتمدار پاکستان بہ عالمان حقایق بہ سالکان طریق بہ غازیان مُعادی شکار پاکستان بہ رھبران معظم ، بہ سائسان بزرگ کہ ھست فکرتشان غمگسار پاکستان ز ما درود فراوان بہ شیر مردانی کہ کردہ اند سر وجان نثار پاکستان درود باد بہ روح مطھر اقبال کہ بود حکمتش آموزگار پاکستان جدا نبود ونباشند ملت ایران ز طبع وخوی و شِعار و دِثار پاکستان گمان مبر کہ بود بیشتر ز ایرانی کسی بہ روی زمین دوستدار پاکستان ھمیشہ لطف خدا باد یار پاکستان بہ کین مباد فلک با دیار پاکستان۱؎ علامہ دکتر محمد اقبال لاھوری (۹ نوامبر ۱۸۷۷م، سیالکوت ـ ۲۱ آوریل ۱۹۳۸م، لاھور) متفکر شھیر واصلاح طلب بزرگ مسلمان ھند و از بانیان کشور پاکستان، دانشمندی جھانی و بی شک مانند دیگر دانشمندان متعلق بہ ھمۂ جھان و بشریت است۔ اما بہ دلایل زیادی کہ بی شک ذکر ھمۂ آنھا در این مختصر نمی گنجد، سخت در میان ایرانیان محبوبیت دارد کہ با توجہ بہ مجال اندک در این مجلس شریف کہ بہ مناسبت تأسیس مرکز تحقیقات علامہ اقبال در دانشگاہ علامہ طباطبایی بر گزار می گردد، تنھا بہ بعضی از آنھا اشارت می رود۔ اقبال معمار خوش ذوق تشکیل بنای کشور دوست و برادر مان پاکستان و احیا کنندۂ تفکر اسلامی است کہ سھم بنیادی در تشکیل آن کشور اسلامی دارد، و بہ گفتۂ ملک الشعراء ’’حکمتش آموزگار پاکستان بود ‘‘۔ او در آغاز بسیار تلاش کرد تا درمیان ھندیان، آزادی و ترک اسارت از بندگیِ دیگران را رواج دھد وآنان را بیدار کند، اما نھایتاً بہ این نتیجہ رسید کہ میان مسلمانان و ھندوان اتحاد و اتفاق لا اقل در آن زمان ممکن نیست۔حزب مسلم لیگ سراسر ھند در دسامبر ۱۹۳۰م کنفرانسی در شھر الہ آباد ھند، برگزار کرد و علامہ اقبال را بہ ریاست آن کنفرانس برگزیدہ و اقبال سخنرانی پُرمحتوا و سازندہ ای ایراد کرد کہ بنابر آن اقوام و ملیتھای گوناگونی کہ مسلمان شدہ بودند، باید وحدت دینی را ملاک جامعۂ خود بدانند۔ و چون امکان این وحدت برای مسلمانان وھندوان نبود پس لازم می آمد تا ھندوستان بہ دو بخش مسلمان نشین و ھندونشین تقسیم گردد کہ نتیجۂ آن منجر بہ تشکیل کشور مسلمان پاکستان گردید و پس از آن ھم ھموارہ برای بھبود احوال اقوام مسلمان وآزاد شدن آنھا از شرِّحیلہ ھا وتعدی مخالفان و دشمنان بسیار کوشید۔ اقبال ھموارہ بہ آیندۂ مسلمانان امیدوار و براین باور بود کہ در راہ طلب باید کوشید و بہ بھانۂ اینکہ در آن زمان راھنمایی وپیرِ راھبری نیست، نباید از پای نشست۔ بہ خاک ھند نوای حیات بی اثر است کہ مردہ زندہ نگردد ز نغمۂ داوود۲؎ بہ خواب رفتہ جوانان ومردہ دل پیران نصیب سینۂ کس آہ صبحگاھی نیست بہ این بھانہ بہ دشت طلب ز پا منشین کہ در زمانۂ ما آشنای راھی نیست بیا کہ دامن اقبال را بہ دست آریم کہ او ز خرقہ فروشان خانقاھی نیست۳؎ علامہ اقبال بر این باور بود کہ در راہ طلب باید ھمچون موج دایم درجنب وجوش بود نہ چون ساحل بیکار وخموش۔ ساحل افتادہ گفت:’’گرچہ بسی زیستم ھیچ نہ معلوم شد، آہ کہ من چیستم‘‘ موجِ ز خود رفتہ ای تیز خرامید وگفت: ’’ھستم اگر می روم، گرنروم نیستم‘‘۴؎ عشق علامہ اقبال بہ ایران و بہ ایرانی ستودنی است۔ تا آنجا کہ در ھر مورد زبان بہ ستایش آنان می گشاید و با اینکہ ھرگز بہ ایران نیامدہ، نسبت بہ ایران و مظاھر ایرانی و شاعران و دانشمندان ایران ھموارہ بہ چشم احترام وتقدس می نگرد: خوش بیا ای نکتہ سنج خاوری ای کہ می زیبد تو را حرف دری محرم رازیم با ما راز گوی آنچہ می دانی ز ایران بازگوی۵؎ اقبال بہ ھمۂ مظاھر ایرانی واز جملہ شاعران ایران عشق می ورزد و خود را از نور معنویت آنان سرمست می داند و از جملہ خود را پروانۂ سوختۂ شمع وجود پیر روم می داند و وجود خود را موجی می انگارد کہ در دریایِ شخصیتِ مولانا مسکن گُزیدہ است: باز بر خوانم ز فیض پیر روم دفتر سر بستۂ اسرار علوم پیر رومی خاک را اکسیر کرد از غبارم جلوہ ھا تعمیر کرد ذرہ از خاک بیابان رخت بست تا شعاع آفتاب آرد بہ دست موجم و در بحر او منزل کنم تا دُرِ تابندہ ای حاصل کنم من کہ مستی ھا ز صھبایش کنم زندگانی از نفس ھایش کنم۶؎ و حتی گاہ بہ مطالب و موضوعھای مندرج در مثنوی شریف مولانا استناد می کند: مرشد رومی چہ خوش فرمودہ است آنکہ یم در قطرہ اش آسودہ است ’’مگسل از ختم رسل ایام خویش تکیہ کم کن بر فن و برگام خویش‘‘ اقبال تا بدان اندازہ بہ مولوی عشق می ورزد و او را قبول دارد کہ می اندیشد ’’راز معنی‘‘ را تنھا مرشد رومی می داند: راز معنی مرشد رومی گشود فکر من بر آستانش در سجود ’’معنی آن باشد کہ بستاند تو را بی نیاز از نقش گرداند تو را معنی آن نبود کہ کور وکر کند مرد را بر نقش عاشق تر کند‘‘۷؎ کہ یاد آور این بیت سنایی است؛ علم کز تو ترا بنستاند جھل از آن علم بہ بود صد بار۸؎ اقبال، جلال الدین مولوی را پیر عجم و مثنوی را قرآن عجم می داند: شاعری کو ھمچو آن عالی جناب نیست پیغمبر ولی دارد کتاب۹؎ و یا: مثنوی مولوی معنوی ھست قرآن در زبان پہلوی او مولوی را مرشد اھل نظر و مرشد روشن ضمیر می شمارد، و امیر کاروان عشق و مستی نام می نھد: پیر روم آن مرشد اھل نظر گفت مریخ است این عالم نگر۱۰؎ پیر رومی مرشد روشن ضمیر کاروان عشق ومستی را امیر۱۱؎ تا بالاخرہ خود را شاگرد و سوختۂ پیر روم می داند: نکتہ ھا از پیر روم آموختم خویش را در حرف او، وا سوختم۱۲؎ ودر ارادت و دلدادگی بہ مولانا تابدانجا پیش می رود کہ بہ دیگران ھم توصیہ می کند تا اشعار مولانا را نصب العین دل خویش گردانند: ز اشعار جلال الدین رومی بہ دیوار حریم دل بیاویز۱۳؎ مرشد و مراد اقبال در کتاب مشھور جاوید نامہ اش کہ موضوع آن سیر در آسمانھا و مشاھدۂ ارواح گذشتگان است، ھمہ جا مولوی است، وحتی توصیۂ او در پایان کتاب در خطاب بہ فرزند نیکو خصالش دکتر جاوید (کہ خدایش حفظ کناد) چنین است: پیر رومی را رفیق راہ ساز تا خدا بخشد ترا سوز وگداز زانکہ رومی مغز را داند ز پوست پای او محکم فتد در کوی دوست۱۴؎ دربارۂ عشق وعلاقۂ اقبال بہ ایران زمین و ایران دوستی او ھمین بس کہ او حتی پایان نامۂ دکتری اش را در دانشگاہ مونیخ آلمان دربارۂ ایران نوشت و پژوھش و تعمق او در آن پایان نامہ تحت عنوان ’’توسعہ و تکامل ماوراء الطبیعہ در ایران‘‘ چندان دقیق بود کہ دانشگاہ مونیخ بہ مناسبت ھمان پایان نامہ بہ او درجۂ استادی فلسفہ اعطاکرد۔۱۵؎ از دیگر اعتقادات این متفکر شرق کہ بسیاری ملتھا و از جملہ ایرانیان را بہ تحسین وا داشتہ، موضوع تساوی حقوق ملتھا و اقوام گوناگون جھان ھستی است۔ او بر این باور است کہ ھمۂ مسلمانان کشورھای اسلامی باید با ھمبستگی خود در برابر مخالفان مقاومت کنند۔ اصل نژادی ھر قوم نباید باعث تفرقۂ مسلمانان گردد و باید زیر لوای توحید و نبوت گرد آیند۔ شعار او کہ اکنون مقام ’ترانۂ ملی مسلمانان ھند‘ ھم یافتہ بہ زبان اردو چنین است: چین و عرب ہمارا ، ہندوستان ہمارا مسلم ہیں ہم، وطن ہے سارا جہاں ہمارا۱۶؎ اقبال خود را یک ھندیِ مسلمانِ فارسی سُرا می داند کہ بہ ھمۂ مسلمانان جھان با دیدی واحد می نگرد و خود را متعلق بہ ھمۂ اقوام و ملل جھان می شمارد: تنم گلی ز خیابان جنت کشمیر دل از حریم حجاز و نوا زشیرازاست۱۷؎ اگرچہ زادۂ ھندم ، فروغ چشم منست ز خاک پاک بخارا و کابل و تبریز۱۸؎ از شگفتیھای کم سابقۂ تاریخ در مورد دکتر محمد اقبال، یکی ھم این است کہ با اینکہ ھرگز بہ ایران نیامدہ بود زبان فارسی را بدان گونہ عالمانہ آموخت تا بتواند مجموعۂ اشعار فارسی خود را، آنھم بسیار متنوع و در قالبھای گوناگون شعر فارسی شامل قصیدہ و مثنوی، قطعہ و غزل، رباعی و دوبیتی، با نامھای درخور توجہ مانند اسرار خودی (۱۹۱۵)، رموز بیخودی (۱۹۱۶)، زبور عجم ، گلشن راز جدید، پیام مشرق (۱۹۲۳)،جاوید نامہ(۱۹۳۲)، پس چہ باید کرد ای اقوام شرق (۱۹۳۴) بسراید، و دربارۂ نحوۂ بیان آنھا خود اوچہ نیکو گفتہ است کہ: ز برون در گذشتم ز درونِ خانہ گفتم سخنی نگفتہ را چہ قلندرانہ گفتم۱۹؎ وھمین فارسی سرایی او، و علاقہ مندی اش بہ فرھنگ و مفاخر ایرانی، خود یکی دیگر از دلایل محبوبیت اقبال درمیان ایرانیان است۔ سرودہ ھای اقبال زبان دل مردم ایران زمین است۔ او نیز از تفرقہ افکنی ملتھا می نالد و معتقد است، ملتھای مسلمان باید ھمانند ھم بیندیشند۔ مدعای شان یکی و دلھای شان یک رنگ باشد۔ ملت از یک رنگی دلھاستی روشن از یک جلوہ این سیناستی قوم را اندیشہ ھا باید یکی در ضمیرش مدعا باید یکی جذبہ باید در سر شت او یکی ھم عیار خوب و زشت او یکی گر نباشد سوز حق در ساز فکر نیست ممکن این چنین انداز فکر ما مسلمانیم واولاد خلیل(ع) از ’’أبیکم‘‘۲۰؎ گیر اگر خواھی دلیل۲۱؎ اقبال در جای دیگر ملتھا را بدین گونہ بہ ھمبستگی و تألیف قلوب و یک نگاھی و یک دلی دعوت می کند کہ: چیست ملت ای کہ گویی لا الہ با ھزاران چشم بودن یک نگاہ اھل حق را حجت و دعوی یکی است خیمہ ھای ما جدا دلھا یکی است ذرہ ھا از یک نگاھی آفتاب یک نگہ شو تا شود حق بی حجاب یک نگاھی را بہ چشم کم مبین از تجلی ھای توحید است این ملتی چون می شود توحید مست قوت و جبروت می آید بہ دست۲۲؎ علاقہ اقبال در پیامی با عنوان ’’بہ یاران طریق‘‘ در ارمغان حجاز بہ مسلمانان جرئت وقوت قلب می بخشد وچنان دلشان راقوی می دارد تا جز پیش اﷲ، جبین خدمت بہ زمین نسایند۔ مسلمانی کہ داند رمز دین را نساید پیش غیر اﷲ جبین را اگر گردون بہ کام او نگردد بہ کام خود بگرداند زمین را۲۳؎ نیز بہ یاران طریقت نوید می دھد کہ از بیگانہ خویان مباشید و از جدائیھا و افتراق بپرھیزید۔ نماز عشق و مستی اذان ندارد: دل بیگانہ خو ، زین خاکدان نیست شب و روزش ز دور آسمان نیست تو خود وقت قیام خویش دریاب نمازعشق و مستی را اذان نیست۲۴؎ اقبال ھشدار و ھم اندرز می دھد کہ تنھا با جان بیامیزید وبا تن مپیوندید و با دل و روح خود زندگی کنید: ز پیری یاد دارم این دو اندرز نباید جز بہ جان خویشتن زیست گریز از پیش آن مرد فرو دست کہ جان خود گرو کرد و بہ تن زیست۲۵؎ سخنم را دربارۂ علامہ اقبال بابیانی زیبا از حضرت آیت اﷲ خامنہ ای، رھبر معظم انقلاب اسلامی، بہ پایان می برم؛ آنجا کہ معظم لہ در سخنرانی بسیار ممتّعی دربارۂ اقبال در کنگرۂ بین المللی علامۂ اقبال، در دانشگاہ تھران، در مارس ۱۹۸۶(اسفند ماہ۱۳۶۵ش) در دورۂ ریاست جمھوری اسلامی، ایراد فرمودند کہ: مسألہ اقبال فقط مسألہ ھند نیست، بلکہ مسألہ دنیای اسلامی وشرق است، در مثنوی پس چہ باید کرد ای اقوام شرق نشان می دھد کہ نگاہ نافذ اقبال چہ گونہ بہ تمام دنیایی کہ در زیر ستم زندگی می کند، متوجہ است ، و برھمۂ اطراف دنیای اسلامی توجہ دارد ۔۔۔ و لذا اگر بہ اقبال یک مصلح اجتماعی ھم بگوییم، حقیقتاً ھمۂ شخصیت اقبال را بیان نکردہ ایم، و من کلمہ ای و تعبیری را کہ ما بتوانیم اقبال را با آن تعریف کنیم، نمی یابم۔۲۶؎ بہ پایان آمد این دفتر حکایت ھمچنان باقی بہ صد دفتر نشاید گفت حسب الحال مشتاقی۲۷؎ والسلام علی من اتبع الھدی۔ خخخ یادداشتھا ۱ـ دیوان اشعار ملک الشعراء بھار، چاپخانۂ فردوسی، تھران،۱۳۳۵ش ،جلد اول ، ص۹ـ۷۳۸۔ ۲ـ کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاھوری ، بہ کوشش احمد سروش، از انتشارات کتابخانۂ سنایی ، ۱۳۴۳ش،ص۲۴۳۔ ۳ـ ھمان، ص ۲۵۷۔ ۴ـ ھمان ، ص ۶ـ۲۳۵۔ ۵ـ ھمان، ص ۳۶۷۔ ۶ـ ھمان، ص ۸۔ ۷ـ ھمان، ص ۱۸۱۔ ۸ـ دیوان حکیم سنائی غزنوی،بہ سعی واہتمام مدرس رضوی،کتابخانہ ابن سینا،تہران،بی تا ،ص۲۰۰۔ ۹ـ کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری، ص ۲۶۶۔ ۱۰ـ ھمان، ص ۳۲۶۔ ۱۱ـ ھمان، ص ۳۸۸۔ ۱۲ـ ھمان، ص۴۰۱۔ ۱۳ـ ھمان، ص ۴۵۸۔ ۱۴ـ ھمان، ص ۳۸۷۔ ۱۵ـ ھمان، ص سی وسہ ۔ ۱۶ـ یعنی: چین وعرب از ماست ، ھندوستان از ماست ، ما مسلمان ھستیم ، وطن ما ھمۂ جھان است۔ ۱۷ـ ھمان ، ص۲۵۵۔ ۱۸ـ ھمان،ص ۲۵۲۔ ۱۹ـ ھمان ، ص ۱۱۶۔ ۲۰ـ اشارہ بہ آیۂ شریفہ : ھو اجتبکم و ما جعل علیکم فی الدین من حرج ملۃ ابیکم ابراھیم ھو سمیکم المسلمین من قبل یعنی : او شما را برگزید و در دین بر شما ھیچ سخنی قرار نداد۔(نگاہ دارید) دین پدر تان ابراھیم را، او از پیش شما را مسلمان نامید ۔(سورہ حج، ۷۸) ۲۱ـ ھمان ، ص ۶۳۔ ۲۲ـ ھمان، ص ۳۷۸۔ ۲۳ـ ھمان، ص۴۸۴۔ ۲۴ـ ھمانجا۔ ۲۵ـ ھمان، ص ۴ـ۴۸۳۔ ۲۶ـ در شناخت اقبال، مجموعہ مقالات کنگرۂ جہانی بزرگداشتِ علامہ اقبال لاہوری (تہران، اسفندماہ ۱۳۶۴ش)، بہ کوشش غلام رضا ستودہ، دانشکدۂ ادبیات وعلوم انسانی، دانشگاہ تہران، ۱۳۶۵ش، ص۱۴۔ ۲۷ـ دیوان سعدی شیرازی، بہ کوشش دکتر مظاھر مصفا، انتشارات روزنہ، ۱۳۸۳ش، ص ۵۸۹۔ ارز شھای دینی و سیاسی در نظامِ فکری علامہ اقبال دکتر قاسم صافی چکیدہ در آسمان بی کران ادب فارسی، سخن آفرینان بسیار می درخشند۔ در این میان علامہ محمد اقبال و آثار جاودانہ اش را فروغی دیگر است؛ فروغی کہ بسان چشمۂ خورشید بہ ادبیات و فرھنگ کہنسال ایران وشبہ قارہ، حیات ابدی می بخشد۔اقبال ، شاعر و فیلسوف بزرگ مشرق زمین ، یک نماد و سخنگوی درد ہا ، تمایلات وگرایشھا وطرز فکر و امید ہا در دنیای اسلام است۔ فلسفۂ او خودی یا خودآگاہی است کہ خود از آن بہ تعبیر استقلال نفس یا غنای درونی یاد کردہ است۔ اقبال معتقد است انسان اجتماعی باید اسلامی باشد۔ لذا سرچشمۂ کلام اقبال ، فیض معنوی و دینی دارد واز دیدگاہ او ، سرچشمۂ ارزشھای سیاسی، دین است و ارزشھای سیاسی با ارزشھای مذھبی، پیوندی ناگسستنی دارند ۔ مقالہ زیر این موضوع را بررسی می کند۔ واژہ ہای کلیدی : اخلاق ، دین وسیاست، اقدار اسلامی ، وحدت اسلامی ۔ اقبال حقیقت مذھبی را بزرگترین حقیقت جھان می شناسد و تاکید می کند کہ اساس اعمال روی افکار واندیشہ است و نیت وفکر از مترادفات اندیشۂ انسان می باشد۔ در حیات انسانی سرعت فکر ، عمل را درخشان می کند ۔ در ظواھر این دنیا ، آثار کیفیات باطنی بہ عنوان یک امکان مثبت و ناقابل تردید ، ھمیشہ موجود است۔ اقدار (اصول، نظریہ یا ہر چیزی کہ نسبتی با عقیدہ یا بانظام روحانی فکر داشتہ باشد) پس از منور شدن در زندگی عملی وقتی تحقق پیدا می کند کہ اوّل رابطۂ فکر و عمل زمینہ ای برای سربلندی و اعتبار آن مہیا ساختہ باشد۔ با ارتباط این اعتماد معتبر، زندگی تابندہ می شود و حیات خود را بہ جوھر اثبات می رساند۔ چنانچہ ما وقتی نسبت بہ چیزی ابراز احساسات می کنیم و احساس و عمل خود را با آن وابستہ می کنیم اقدار را از عوامل اساسی در زندگی خود می شماریم ۔ این بہ خاطر این است کہ در ھر مرحلہ زندگی، ما باید عملی انجام بدھیم و بدانیم کہ پشت سر ھر عملی بالاخرہ یک قدری وجود دارد و قدر نام چیزی است کہ ما بہ وسیلہ احساسات یا علاقمندی بہ آن وابستگی داریم ۔ مطابق انسیکلوپدیا بریتانیکا (ج۲۲، ص ۹۶۳)، قدر، خوبی یک چیز است کہ نوعی از علاقمندی یا زیبایی در آن شامل است۔ در این تحسین و زیبایی، احساسات ما نیز شاملند و بالاخرہ تحت این احساسات وتمایلات،خواھشھا وانگیزہ ھا بہ وجود می آید۔ ہمچنین در کتاب اخلاق و فلسفہ اخلاق (ص۲) ، مولانا محمد حفیظ الرحمان می نویسد:نظام اقدار ، زندگی انسان را یک صورت پیوستہ می دھد و می شود آن را بہ نظام اخلاق تعبیر کرد ۔ ارسطو گفتہ است کہ : در علمی کہ بر کردار انسانی با این عنوان بحث شود کہ فلان عمل خیر وثواب است وفلان عمل شر و خطا است ، آن را علم اخلاق می گویند۔ با این تعریف بی جا نیست کہ بگوییم کہ ’’نظام اقدار در واقع نام دیگر نظام اخلاق است ‘‘ و اھمیت اخلاقیات در زندگی بشر تسلیم شدہ است ۔ بہ خاطر ھمین ، ’’اقدار ‘‘ نیز در زندگی بشر از مقام اساسی برخوردار است۔ ھر نظام فکری مشتمل بر اصول وضوابط متنوع می باشد۔ ھمین اخلاقیات ، ’’اقدار ‘‘ این نظام فکری است ۔ مثلاً در نظام اسلامی، تصور خیروشر یک قدر اساسی است۔ در منازعۂ حق وباطل،اسلام ھمیشہ بہ سوی حق راھنمایی می کند و این یکی از اقدار اسلامی اساسی است ۔ دانای راز بہ این مطلب اشارہ می کند: ستیزہ کار رہا ہے ازل سے تا امروز چراغ مصطفویؐ سے شرار بولہبی۱؎ اقداری کہ در نظام فکر اقبال استوار شدہ است، اساساً از اندیشہ ھای اسلامی گرفتہ شدہ است۔ بہ این نحو قول دکتر خلیفہ عبدالحکیم پس از انعکاس در آیینۂ صداقت، درخشان می شود کہ ’’اقبال شاعرِ قرآن و قرآنِ شاعران است‘‘۔ تشکیل جامعۂ اسلامی مرھون قرآن عظیم است۔ اگر ما مطابقت اقدار اسلامی و اندیشہ اقبال را در پرتو این کتاب عظیم ھدایت تحلیل و بررسی کنیم، این مطلب روشن می شود کہ اندیشۂ اقبال در دامن کلام الھی بہ کمال اوج رسیدہ است۔ قلب مومن را کتابش قوت است حکمتش حبل الورید ملت است۲؎ اقدار اسلامی را در رابطہ با قرآن کریم بہ این نحو می توان تبیین کرد:’’ ما زمین و آسمان و اشیاء روحانی مابین آن را بدون مصلحت نیافریدہ ایم۔ (حجرات،آیۂ ۸۵) اقبال می گوید: نہیں ہے چیز نکمّی کوئی زمانے میں کوئی برا نہیں قدرت کے کارخانے میں۳؎ یعنی ھیچ چیزی در ھستی بی ارزش نیست و درکارخانۂ قدرت ھیچ بدی وجود ندارد۔ قرآن کریم می گوید: ما انسان را در قالب بسیار زیبا آفریدہ ایم (سورہ التین، آیۂ۴) ۔ اقبال افراد ملت اسلامیہ را در این مقام بزرگ بہ این نحو متوجہ می کند : خدائے لم یزل کا دست قدرت تو، زبان توہے یقین پیدا کر اے غافل کہ مغلوب گماں تو ہے۴؎ یعنی دست قدرت و زبان خدای لم یزل تو ھستی ؛ ای غافل، توکہ مغلوب گمان ھستی ، یقین پیدا کن ۔ اقبال جای دیگر می گوید : عروج آدم خاکی سے انجم سہمے جاتے ہیں کہ یہ ٹوٹا ہوا تارا مہ کامل نہ بن جائے!۵؎ یعنی انجم از عروج آدم خاکی می ترسند، مبادا این ستارہ شکستہ تبدیل بہ ماہ کامل شود ۔ قرآن می گوید : ’’شما طناب اﷲ را محکم بگیرید وبین خود تان تفرقہ ایجاد نکنید۔‘‘ بیشتر کلام اقبال مبنی بر پیغام جھانی برای وحدت عالم وجھان اسلام است و پیامی از شرف و آزادگی کہ در گوش انسانیت ، طنین انداز می کند: ایک ہوں مسلم حرم کی پاسبانی کے لیے نیل کے ساحل سے لے کر تا بہ خاک کاشغر!۶؎ او تاکید می کند برای حفظ حرم باید مسلمانان متحد شوند ، از ساحلِ نیل گرفتہ تا بہ خاک کاشغر ۔ امت اسلامی، یک وحدت سیاسی و قانونی و اجتماعی است و قابل تجزیہ نمی باشد۔در شعر دیگر می گوید : بتان رنگ وخوں کو توڑ کر ملت میں گم ہوجا نہ تورانی رہے باقی، نہ ایرانی، نہ افغانی۷؎ یعنی تو با شکستن بتھای رنگ وخون در ملت گم شو، نہ تورانی باقی بماند ونہ ایرانی و افغانی ۔ ’’برای ھر فردی یک قبلہ ای است ‘‘ (سورۂ البقرہ،آیۂ ۱۴۸)۔ مفکر ملت در درست کردن قبلۂ ملت می گوید: وہ ایک سجدہ جسے تو گراں سمجھتا ہے ہزار سجدے سے دیتا ہے آدمی کو نجات!۸؎ یعنی آن یک سجدہ کہ تو آن را برای خود گران وسنگین می پنداری ، از ھزار سجدہ تو را بی نیاز می کند ۔ ’’حمد وثنا او راست کہ رب ھمہ ھستی است‘‘(سورۂ فاتحہ، آیہ ۱)۔ اقبال وجدان توحیدی خود را بدین ترتیب،جامۂ لفظ می پوشاند : فرد از توحید لاھوتی شود ملت از توحید جبروتی شود!۔۔۔ ھر دو از توحید می گیرد کمال زندگی این را جلال آن را جمال!۹؎ تمام سخنان علامہ اقبال تفسیر ھمین اِجمال است۔بہ این شعر نیز دقت شود: طارق چو بر کنارۂ اندلس سفینہ سوخت گفتند کار تو بہ نگاہ خرد خطاست دوریم از سواد وطن باز چون رسیم؟ ترک سبب ز روی شریعت کجا رواست خندید و دست خویش بہ شمشیر برد وگفت ہر ملک ملک ماست کہ ملک خدای ماست۱۰؎ مقصود از ارائہ این مطالب مختصر ، تبیین اثر وانعکاس قرآن مجید بر اندیشہ و فلسفۂ اقبال است و اینکہ جھت نظامِ اقدارِ اقبال از اندیشہ و انوار قرآن مجید حیات می گیرد ۔اکنون پس از بیان این نکتۂ اساسی، نگاھی بہ نظام اقدار اقبال می اندازیم ۔ علامہ اقبال قدر را نسبت بہ زندگی بشر می داند و می شناسد و در بنای آن نیز ھمین حقیقت پوشیدہ است کہ موضوع کتاب عظیم وبی نظیر نیز ، انسان وزیست انسانی است۔ چنانچہ اساس نظام اقدار علامہ نیز بر آن استوار است۔ ھمہ تلاشھای انسان بہ منظور بہ دست آوردن یک زندگی زیبا و بانشاط است۔ لذا ھنر انسان در این است کہ وظیفۂ خود را در بہ دست آوردن اھداف اساسی بداند۔ ھنر باید تابع زندگی باشد، نہ جدای از زندگی۔ از این جھت قدر ھمہ چیز بر معیار ھای ربط آن با زندگی انسانھا بر رسی می شود۔ نزد علامہ اقبال اقدار انسانی فقط راہ وحدانیت خدا را اختیار می کند کہ آن اساس دین است۔بہ این علت اساس فلسفہ اقبال با مذھب ارتباط دارد و بہ ھمین سبب او حقیقت مذھبی را بزرگترینِ اقدار جھان قرار می دھد ۔ نظریۂ اقبال این است کہ مذھب ، نظام اقدار کامل را اعطا می کند۔اسلام از ھر نظام ، نظام بھتر را ارائہ می کند۔ لذا این امر نیز مبتتی بر حقیقت و بدون تردید است کہ غیر از اقدار اسلامی ھمہ اقدار ساختۂ انسان است و از احتمال غلط واشتباہ پاک و دور نیست۔فقط نظام اﷲ است کہ احتمال خطا در آن وجود ندارد و انسان بارھا آن را در موفقیتھای خود امتحان و تجربہ کردہ است۔ سر چشمۂ اقدار اسلامی، کتاب خداوند متعال است ۔ اقبال نسبت بہ مذھب نگاہ وسیعی دارد و تمام لطف وکرم قرآن را در گرو پیروی پیامبر بزرگ اسلام می شناسد۔ اقبال زندگی واقعی را دور از تعصبات ، تبعیض نژادی و بدون فضیلت رنگ و نسل می داند و معتقد است کہ زندگی فقط در پرتو ارزشھای دینی تشکیل می شود وھمین شعار اقبال است۔ نزد او مذھب نیرویی است کہ انسان را آزادی می بخشد، از اسارت رھایی می دھد، او را شخصیّت می دھد و نمی گذارد انسان بی اعتبار شود ۔ لذا می گوید : قوم مذہب سے ہے، مذہب جو نہیں، تم بھی نہیں جذبِ باہم جو نہیں، محفل انجم بھی نہیں۱۱؎ یعنی ملت با مذھب است و اگر مذھب نباشد شما نیز نخواھید بود۔ اگر جذبِ باہم از بین برود، محفل انجم نیز منتشر خواہد شد۔ در فلسفۂ اقدار علامہ اقبال، بزرگترین قدر ، ایمان واعتقاد بر توحید خداوند متعال است ۔ یہ نغمہ فصلِ گل ولالہ کا نہیں پابند بہار ہو کہ خزاں، لا الہ الا اﷲ۱۲؎ یعنی نغمہ من وابستہ با فصل گل ولالہ نیست۔ بھار باشد یا فصل پائیز، شعارم لا الہ الا اﷲ است۔ اقبال سر چشمہ و منبع اقدار اخلاقی را ’’ارزشھای اخلاقی‘‘ اسلام قرار می دھد۔ نیکی، محبت، راست گویی و دیگر اقدار جاوید از ثمرات دین است کہ بہ ما اعطا شدہ است۔ اقبال می گوید: اسلام بہ ھر گوشہ و شعبۂ زندگی، نظریۂ حقیقت فراہم می کند۔ اخلاق،کردار انسان را می سازد و دستور خداوندی بہ صورت قرآن کریم برای ھدایت ما وجود دارد۔ آن کتاب زندہ قرآن حکیم حکمت او لا یزال است وقدیم ۔۔۔ نوع انسان را پیام آخرین حامل او رحمۃ للعالمین۔۔۔ گر تو می خواھی مسلمان زیستن نیست ممکن جز بہ قرآن زیستن۱۳؎ تصورملت در اسلام ، مظھر وحدت مسلمانان است ۔ این وحدت یک جامعہ را تشکیل می دھد و جامعۂ اسلامی را صورت واقعی می دہد۔ نزد اسلام ھمۂ مسلمانان ، عضو اصلی جامعۂ اسلامی اند ۔ بہ این لحاظ تبعیت اسلامی برای ما منبع میراث جامعہ اسلامی است ۔ اپنی ملت پر قیاس اقوامِ مغرب سے نہ کر خاص ہے ترکیب میں قومِ رسولِ ہاشمی ان کی جمعیت کا ہے ملک ونسب پر انحصار قوتِ مذہب سے مستحکم ہے جمعیت تری۱۴؎ یعنی تو ملتھای غربی را بر ملت خود قیاس مکن۔ ملت رسول ھاشمی ترکیب خاص دارد: تکیۂ آنان ازجھت جمعیت روی کشور ونسب است، جمعیت تو مستحکم با قدرت مذھبی توست۔ علامہ اقبال در اسرار خودی و رموز بی خودی ، روابط فرد با جامعہ را بہ اعتبار ارزشھای جامعہ ، تعیین می کند و آوازۂ او در این زمینہ در کلام وی شنیدہ می شود۔ فرد قائم ربط ملت سے ہے، تنہا کچھ نہیں موج ہے دریا میں، اور بیرونِ دریا کچھ نہیں۱۵؎ یعنی استقامت قیام فرد با ملت است و بہ تنھایی چیزی نیست، موج در دریا است، بیرون دریا چیزی نیست۔ اقبال سخنان خود را با اندیشہ ھایی آراستہ و تزیین کردہ کہ ارزشھا را در جامعہ اسلامی شکل و صورت می دھد۔ از جملہ برادری، مساوات ، عدالت ، صداقت ، شجاعت ، امانت و جزآن۔ سبق پڑھـ پھر صداقت کا، عدالت کا، شجاعت کا لیا جائے گا تجھ سے کام دنیا کی امامت کا۱۶؎ یعنی صداقت ، عدالت وشجاعت را بیاموز کہ فردا از تو کار بزرگ امامتِ جہان گرفتہ خواھد شد۔ اندیشۂ جامعۂ مثالی اقبال دارای مفاھیم بسیار وسیع است۔ سیاست جزء لاینفک اندیشۂ اوست۔ او می خواھد افق سیاسی ملتھا را از ھر گونہ تعصبات از جملہ زبان ، رنگ ، نسل ، علاقہ و جز آن پاک نگھدارد و ملت را بہ یک نمای زیبا آراستہ کند۔ بتان رنگ وخوں کو توڑ کر، ملت میں گم ہوجا نہ تورانی رہے باقی، نہ ایرانی، نہ افغانی۱۷؎ یعنی باشکستن بتان رنگ و بو در ملت فناشو تا امتیاز تورانی وایرانی وافغانی باقی نماند۔ منفعت ایک ہے اس قوم کی نقصان بھی ایک ایک ہی سب کا نبی ، دین بھی ایمان بھی ایک۱۸؎ یعنی این ملت در منفعت و خسارت شریکند، ونبی ھمہ ودین وایمان ہمہ یکی است۔ حرم پاک بھی ، اﷲ بھی ، قرآن بھی ایک کچھ بڑی بات تھی ہوتے جومسلمان بھی ایک۱۹؎ یعنی چون ہمہ معتقد بہ یک حرم پاک ویک اﷲ و یک قرآن اند، چہ می شداگر مسلمانان نیز چون یک جسدِ واحد نسجم می شدند۔ فرقہ بندی ہے کہیں اور کہیں ذاتیں ہیں! کیا زمانے میں پنپنے کی یہی باتیں ہیں؟۲۰؎ یعنی جایی فرقہ گرایی وجایی تعصبات نسلی است،آیا راہ و روشِ پیشرفت در جھان ھمین است؟ بہرحال سرچشمۂ ارزشھای سیاسی کہ علامہ اقبال ارائہ کردہ ، دین است۔ او دیانت و استقامت و قدرت را از سوی خداوند یک امانت تلقی می کند کہ از عوامل بزرگ ارزشھای نظام سیاسی است۔ ھمین عوامل ارزشمند کلید پیروزی گفتہ می شوند بہ شرط آنکہ وابستہ بہ اسلام باشند ! بہ ھمین سبب ارزشھای سیاسی حکیم الامت با ارزشھای مذھبی در ارتباطند و آنھا را از ارزشھای مذھبی نمی توان جدا کرد۔ بازو ترا توحید کی قوت سے قوی ہے اسلام ترا دیس ہے تو مصطفوی ہے۲۱؎ یعنی بازوی تو با نیروی توحید قوی است واسلام وطن تو است و تو مصطفوی ھستی۔ جلالِ پادشاہی ہو کہ جمہوری تماشا ہو جدا ہو دین سیاست سے، تو رہ جاتی ہے چنگیزی۲۲؎ یعنیجلالِ پادشاھی باشد یا تماشای جمھوری، اگر سیاست از دین جدا شود، چنگیزیت باقی می ماند۔ خخخ یادداشتھا ۱ـ اقبال،کلیات اقبال (اردو)اشاعت ہشتم،شیخ غلام علی،لاہور،۱۹۸۹م،ص۲۲۳۔ ۲ـ اقبال،کلیاتِ اقبال (فارسی)،شیخ غلام علی،لاہور،۱۹۷۳م،ص۱۰۱۔ ۳ـ ہمو، کلیات(اردو)،ص ۳۱ ۴ـ ہمو، ہمان،ص۲۶۹۔ ۵ـ ہمو، ہمان،ص۳۰۲۔ ۶ـ ہمو، ہمان،ص۲۶۵۔ ۷ـ ہمو، ہمان،ص۲۷۰۔ ۸ـ ہمو، ہمان،ص۴۹۹۔ ۹ـ ہمو، کلیات،(فارسی)،ص۷۸۰۔ ۱۰ـ ہمو، ہمان،ص۲۹۹۔ ۱۱ـ ہمو، کلیات (فارسی) ص۲۰۱۔ ۱۲ـ ہمو،کلیات (اردو)،ص۴۷۸۔ ۱۳ـ ہمو،کلیات (فارسی) ،ص۳-۱۲۱۔ ۱۴ـ ہمو،کلیات (اردو) ،ص۲۷۸۔ ۱۵ـ ہمو، ہمان ،ص۱۹۰۔ ۱۶ـ ہمو، ہمان ،ص۲۷۰۔ ۱۷ـ ہمو، ہمان۔ ۱۸ـ ہمو، ہمان ،ص۲۰۲۔ ۱۹ـ ہمو، ہمان ۔ ۲۰ـ ہمو، ہمان۔ ۲۱ـ ہمو، ہمان، ص ۱۶۰۔ ۲۲ـ ہمو، ہمان، ص۳۳۲۔ ززز نگاہی بہ تاریخ ادبیات فارسی در داغستان دکتر نوری محمد زادہ چکیدہ داغستان از ایالتھای مھم مسلمان نشین روسیۂ فعلی بہ شمار می آید و در طول تاریخ مھد فرھنگ ایرانی۔اسلامی و بہ ویژہ زبان و ادب فارسی بودہ است۔بعد از قرنھا حتی امروز نیز ردپای آن در فرھنگ مردمی و زبان عامۂ آنجا کاملا مشہود است۔ مقالۂ حاضر حاویِ تاریخچۂ روابط فرھنگی ایران و داغستان ومخصوصا سیرِ زبان و ادبیات فارسی در آنسامان، از زمان پیش از ظھور دین مبین اسلام، تا بہ امروز می باشد وضمنِ آن چند تن از شاعران و نویسندگان مھم داغستانی نیز معرفی می شود۔ واژہ ہای کلیدی: داغستان، تأثیر فرہنگ ایرانی، سیر زبان وادب فارسی، فارسی نویسانِ داغستانی۔ روابط داغستان با ایران زمین را می توان از زمان دولت ماد مشاھدہ کرد، زیرا در آن زمان داغستان جزئی از آلبانیای قفقاز بہ شمار می آمد، و بہ قول دیاکونوف، تاریخ شناس معروف روسی، ما باید روابط آلبانیای قفقاز با دولت ماد را روابط بسیار نزدیکی تصور کنیم۔۱؎ از این زمان می توان در بارۂ روابط فرھنگی و معاملات زبانی بین مردمان داغستان و ایران صحبت کرد۔ و یکی از دلایل آن اینست کہ بین مادھا و اقوام سواحل شمالی دریای خزر در ہزارۂ اوّل قبل از میلاد روابط تجاری برقرار بودہ است۔۲؎ و ما می دانیم کہ روابط تجاری معمولاً ھمراہ با روابط فرھنگی می باشد۔ با این ھمہ تاریخ زبان و ادبیات فارسی در داغستان از دوران دولت ساسانی شروع می شود۔ پیوستن آلبانیای قفقاز بہ ایران در زمان حکومت شاپور اوّل (۲۷۲۔ ۲۴۱ ق م) صورت گرفت۔۳؎ ولی اولین اطلاعاتی کہ بر روابط اقوام داغستان با ایرانِ زمانِ دولت ساسانی دلالت می کند، اطلاعات راجع بہ شرکت داغستانی ھا در لشکر کشی ھای شاھان سلسلۂ ساسانی و بہ ویژہ شاپور دوم می باشد۔۴؎ برای نفوذ بیشتر در منطقۂ داغستان ایرانیان شروع بہ تبلیغ و گسترش دین زرتشتی خود کردند۵؎ و بہ نظر می رسد کہ این مسألہ آغاز پیدایش کتب و ھر نوع دیگری از آثار ادبی مذھب ساسانی ھا وگسترش زبان پھلوی می باشد کہ این دو امر لازمۂ تبلیغ دین ھستند۔ ایرانیان در داغستان استحکاماتی را ساختند۶؎ و یکی از آنھا شھر دربند می باشد۔ ساخت این شھر را می توان بہ دوران حکومت شاپور مرتبط ساخت ولی حتی اگر ساختن دیوار معروف دربند را شاپور آغاز نکرد، دست کم ساخت آن نتیجہ کوشش ھای وی می باشد۔۷؎ بیشترین نفوذ ایرانیان در این شھر بود کہ خود نام آن گواہ بر این امر است۔ بعد از ساخت این دیوار مھاجرت مردم ایران بہ این شھر شروع شد۔۸؎ طبق اطلاعات اثر معروف دربند نامہ، از مناطق داخل ایران بہ دربند سہ ھزار خانوار منتقل شدہ بودند۔۹؎ و بر اساس اثر مکتوب آختی نامہ ، انوشیروان ۶۰ خانوار از مردم فارس و ۳۰۰ نفر سپاھی بہ قلعہ ای در نزدیکی روستای آختی منتقل ساخت۔۱۰؎ تمامی این موارد گواہ بر پیدایش وگسترش زبان وادبیات ایران در داغستان می باشند کہ نمونۂ بارز آن کتیبہ ھایی بہ زبان پھلوی ھستند کہ در شھر دربند بہ جای ماندہ اند۔ قبلاً ۲۵ کتیبۂ کوچک بہ خط پھلوی متصل در باروی شھر دربند معروف بودہ اند، ۱۱ ؎ ولی بر اساس کشف و بررسی ھای اخیر کہ در این شھر صورت گرفتہ است باستان شناسان شش کتیبۂ جدید بہ فارسی میانہ را در آنجا کشف کردہ اند۔۱۲؎ تمام این سی و یک کتیبہ شامل نامھای خاص سنگتراشان یا کسانی می باشد کہ در کشیدن دیوار سھمی داشتہ اند و یا اینکہ نام و عنوان آمارگر را در بردارند۔ زبان و ادبیات فارسی در داغستان بعد از ظہور اسلام بعد از سقوط دولت ساسانی وحملۂ اعراب و بخصوص بعد از آمدن آنان بہ داغستان، اولین گردان ھای سپاہ اعراب در سال ۲۲ ھـ ق بہ دربند آمدہ بودند۔۱۳؎ در این زمان روابط ایران و داغستان کاھش یافت۔ بعد از گسترش دین مبین اسلام در داغستان زبان عربی جایگاہ اوّل را احراز نمود، و زبان اصلی تمام مناسبات تجاری، سیاسی، فرھنگی وادبی شد۔ ولی در اواخر قرن یازدہم و اوایل قرن دوازدہم میلادی و بخصوص بعد ازقرن شانزدہم میلادی، زبان فارسی دری در زندگی روزمرہ و فرھنگ وادبیات و حتی مکاتبات سیاسی و تجاری جایگاہ خاصی را بہ خود اختصاص داد۔ کتابھای فارسی استقبال زیادی را در داغستان داشتند، و بہ دلیل آن، شرح و یادآوری ھایی در بارۂ کتابخانہ ھای شخصی،۱۴؎ مجموعہ ھای کتب مساجد،۱۵؎و نسخہ ھای خطی انستیتوی تاریخ، باستان شناسی و نژادشناسیِ مرکز علوم داغستان وابستہ بہ فرھنگستانِ علوم فدراسیون روسیہ۱۶؎ می باشند۔ بندرت کتابخانہ ای پیدا می شد کہ در مجموعۂ کتاب ھای آن دیوانھای شعر زیبای حافظ، سعدی، نظامی، فردوسی، جامی، فضولی، و مولوی وغیرہ نباشد۔ دربارۂ عشق وعلاقۂ زیاد مردم داغستان بہ شعر فارسی، داستان معروف نظامی گنجوی و فرمانروای دربند دلیل واضحی بر این مورد می باشد۔ فرمانروای دربند بعد از خواندن مخزن الاسرار نظامی با وجودی کہ شعر بہ او اتحاف نشدہ بود، مع ذلک با اھدای کنیزی قپچاقی بہ نام آفاق بہ وی، از کارش تحسین کرد و نظامی چنان مفتون زیبایی آفاق گردید کہ در سال ۵۶۹ ھـ ق وی را بہ عقد نکاح خویش درآورد۔۱۷؎ او منظومۂ خسرو و شیرین را در دوران عشق ھمین زن سرود۔۱۸؎ ھمین طور کہ در بالا اشارہ شد، زبان فارسی زبان مکاتبات وآموزش گردید۔ بیانگر این مطلب، مکاتبات شخصی و اداری یکی از حکام بزرگ داغستان امّہ خان آواری (۱۸۰۱۔۱۷۴۴م) می باشد، کہ ۱۶۰ نامہ بہ این خان کہ بہ زبان فارسی نگارش شدہ، بہ ما رسیدہ است۔۱۹؎ و ھمین طور فرمان شاہ طھماسب اوّل (۱۵۷۶۔۱۵۲۴م) دربارۂ معاف شدن چند منطقہ جنوب داغستان از پرداخت برخی مالیاتھا بہ منظور جذب صوفیان آن دیار می باشد۲۰؎ زبان فارسی را در مدارس سنتی و دینی داغستان نیز تدریس می کردند۔۲۱؎ زبان فارسی چندان گسترش وسیعی پیدا کرد کہ مردم داغستان نیاز بہ فرھنگ ھای از فارسی بہ زبان ھای خود را احساس می کردند۔ اوّلین فرھنگی کہ در آن لغات فارسی با ترجمہ بہ یکی از زبانھای داغستان ارائہ شدہ است، فرھنگی بہ نام فصل فی جمع التصاریف للفظ الواحد است۲۲؎و مؤلف این فرھنگ محمد شفیع، دبیر قاضی آواری، عالم وفرھنگ نویس وادیب و مترجم نامدار داغستان (۱۸۱۷۔ ۱۷۴۲م) می باشد۔ این فرھنگ در واقع فرھنگ ترکی با ترجمہ بہ زبانھای فارسی، عربی و آواری است۔ ھمین طور در سال ۱۱۹۶ھـ ق۔ وی فرھنگ عربی ۔ فارسی ۔ ترکی ۔ آواری را تألیف نمود۔۲۳ ؎ تبیان اللسان لتعلیم الصبیان و جامع اللغتین لتعلیم الاخوین کہ فرھنگھای فارسی ۔ ترکی ۔ عربی ھستند و ھمچنین مجموع اللغات فرھنگ فارسی ۔ ترکی، از آثار دیگر وی بہ شمار می آیند۔۲۴؎ دبیر قاضی الآواری در تألیف فرھنگھای خود از منابع ھمچون تفاسیر فی لغۃ الفرس تألیف قطران ابو منصور ارموی، صحاح فرس تألیف ھندو شاہ نخچوانی، و مجمع الفرس تألیف محمد سروری کاشانی و غیرہ استفادہ کردہ بود۔ محمد شفیع آواری نیز کلیلہ و دمنہ از عربی و اشعار فارسی را بہ آواری ترجمہ کرد۲۵؎ ، وگزیدۂ اشعار گلستان سعدی را با معانی و شرح بہ عربی و فارسی برای دانش آموزان تألیف نمود۔۲۶؎ تمامی این موارد بیانگر استقبال مردم داغستان از زبان و ادبیات فارسی می باشد۔ و بہ تدریج تأثیر فرھنگ، ادبیات و زبان فارسی چندان افزایش یافت کہ خود داغستانیھا شروع بہ تألیف و نوشتن آثاری بہ زبان شیرین فارسی نمودند۔ بہ نظر اینجانب شعرا، نویسندگان و علمای این سامان را کہ برای بیان تفکر و عقیدۂ خود زبان فارسی را انتخاب کردہ بودند، می توان بہ چھار گروہ تقسیم کرد: ۱۔فرھیختگان داغستان کہ متأسفانہ آثار آنھا بہ دلایل مختلف تاریخی از بین رفتہ و فقط در کتب و تذکرہ ھا اشارہ ای بہ آنھا شدہ است۔ از جملۂ آنھا، میرزا علی الآختی (۱۸۵۸۔۱۷۷۱م) می باشد کہ شعر فارسی می سرود۔۲۷؎ سید میر تقی کاشانی، شاعر ایرانی و مؤلف دیوانِ عندلیب۲۸؎ ومیرزا بیگ الشعاعی کہ با زبان فارسی آشنایی کامل داشت و آثار و اشعار زیاد خود را بہ این زبان نوشتہ بود۔۲۹؎ ۲۔ مؤلفینی کہ ھیچ اطلاعی از زندگی آنھا در دست نیست ولی در نسخہ ھای مجموعہ ھای منتخب اشعار فارسی، عربی و ترکی و نیز در تذکرہ ھای مختلف کہ در مراکز پژوھشی و غیرہ نگھداری می گردد، ابیات و اشعاری از آنان بہ فارسی موجود است۔ بہ عنوان نمونہ غزل شاعر گمنام داغستانی ـــ در بندلی در لر ــ می باشد کہ در انستیتوی نسخ خطی آکادمی علوم جمھوری آذربایجان نگھداری می شود۳۰؎ این شعر بر مھارت این شاعر ناشناختہ دلالت می کند۔ شاعری کہ با سبک و بیان خوش خود غزل اوّل را کہ آن را ’’خاموش دل افروزہ ‘‘ نامیدہ با این بیت شروع می کند: منم آن عاشق رسوا کہ نھان می نگرم جسم بی جانم بر روح و روان می نگرم او در این غزل از احساسات عاشقانہ خود و از شوق دیدار معشوق خود حرف می زند و با این بیت غزلش را بہ پایان می رساند: گاہ مجنون صفت دشت بیابان گردم گاہ خاموش بہ گنج سلیمان می نگرم ۳۔ مھاجران ایرانی کہ بہ خاطر اوضاع سخت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایران آن زمان بہ این منطقۂ دارای مردمان آزادی خواہ پناہ بردند۔ از سال ۱۸۹۱م تاسال ۱۹۰۵م، در قفقاز بین ۱۵تا۶۲ہزار اسامی از مھاجران ایران ثبت شدہ است۔۳۱ ؎ از جملۂ این بزرگان عبد الرحیم طالبوف بودہ کہ در اواخر دھہ شصت قرن نوزدہم میلادی بہ داغستان مھاجرت نمود۔۳۲؎ ۴۔ شعرا، نویسندگان، علما و روشنفکران داغستان کہ شرح حال و ھمچنین آثاری از آنھا بہ زبان فارسی بہ جای ماندہ است۔۳۳؎ از جملۂ آنان می توان بہ قمری دربندی و القداری اشارہ نمود، کہ ذکر مختصری از احوال وآثار آنھا در اینجا ضروری بہ نظر می رسد۔ میرزا محمدتقی قمری گلزار دربندی (۱۳۰۹۔ ۱۲۳۵ھ ق) قمری در شھر دربند متولد گردید۔ علوم دینی وھمچنین زبانھای فارسی و عربی را در زادگاھش فراگرفت و در آنھا تسلط کامل یافت۔او آشنایی کمی با زبان روسی ھم داشت۔۳۴؎وی جوانی خود را در عیش و خوش گذرانی و غفلت بسر برد، چنانچہ خودش می گوید: ’’عمر خود را صرف وصف خط و خال ابروی ھلال زیبا رویان نمود کہ یک دفعہ عقل ممتاز بہ خطاب درآمد‘‘۔۳۵؎ وی از بزرگترین تجار دربند بود۔۳۶؎ از سی سالگی بہ روضہ خوانی و شعر سرایی پرداخت وکتاب کنز المصائب را بہ نظم در آورد کہ بارھا و بارھا در تبریز چاپ شد۔۳۷؎ قمری غیر از کنز المصائب اشعار دیگری ھم داشت۔ در سن پنجاہ سالگی آن اشعار را بہ کنز المصائبافزود و این اثر را دیوان کامل قمری نامید۳۸؎ کہ در بردارندۂ اشعار ترکی و فارسی او ھست و با تصحیح آقا بن عابد در باکو بہ سال ۱۲۸۵ ھـ ق و در تھران بہ سال ۱۳۷۲ش بہ چاپ رسیدہ است۔۳۹؎ اثر سوم و ناشناختۂ قمری دربندی دیوان کنز المعارف ھست کہ بعد از وفات شاعر بہ دست فرزند او تحریر و تکمیل شدہ است و نسخۂ خطی آن در انستیتوی نسخ خطی باکو نگھداری می شود۔۴۰؎ این اثر قمری شامل ۱۸۸ صفحہ شعر فارسی می باشد۔ شعر قمری بیشتر در بردارندۂ مدح و مرثیۂ اھل بیت(ع) و بخصوص امام حسین(ع) و یارانش می باشد، ولی شعر ھای عارفانہ و ساقی نامہ ھا نیز در شعرش بہ چشم می خورد۔ قالب شعر ھای وی بیشتر قصیدہ و غزل می باشد، ولی در شعر فارسی وی رباعیات ھم وجود دارد۔ در شعر مرثیہ خود در عزای امام حسین(ع) و یاران و اھل بیتش از روضۃ الشھدای کاشفی بہ عنوان سند تاریخی و از حدیقۃ السعدای فضولی (چنان کہ خودش از مکتب فضولی پیروی می کرد) بھرہ جستہ است۔۴۱؎ شعر خواجوی کرمانی،۴۲؎ منوچھری و محتشم کاشانی بر شعر فارسی قمری تأثیر گذاشت۔ شعر قمری از زیبایی خاص برخوردار است۔ شعر وی بہ جز از مرثیہ و مدح، عارفانہ می باشد۔ او چنان در عشق خدا مغروق است کہ می گوید: احسن اﷲ باز طبعم پر زد از پرواز عشق۲ بال زریّن بر گشاد از ھمّت آغاز عشق عندلیب طبع پیرم باز با نظم جوان۲ گلشن آرا شد بہ شور و ششدر و شھناز عشق۴۳؎ اودر اشعار خود سعی می کند تا تفسیر عارفانۂ بعضی از سورہ ھا وآیات قرانی را دھد۔ چنانکہ در اوّل دیوان خود شرح شاعرانۂ سورہ فاتحہ را می آورد: زینت سر لوح قران است بسم اﷲ عشق آیۃ الرحمن عرفان است ضوء ماہ عشق الرحیم است ابتدای نھج منھاج الھدی زیور الحمد ﷲ تاج فرق شاہ عشق۴۴؎ شعرھایی در وصف بھار و طبیعت کہ نشانگر زیباشناسی فوق العادہ شاعر می باشد درمیان اشعار قمری زیاد بہ چشم می خورند: نسیم صبحدم بر دمید از اوج بر فطرا صفا انگیز و بھجت خیز عطر آمیز روح افزا وزان بوی بھار آمد زمان حمد یار آمد نگار گل عذار آمد ز بطن تودۂ غبرا۴۵؎ اشعار قمری مملو از کنایات، استعارات، تشبیھات کثیر و خوش طبع می باشد و از این رو وی خود را شاعر ماھر می داند و ھر چند کہ بہ شعرای دیگر احترام می گذارد ولی می گوید: عقل می گوید قدم نہ بر گلستان لاتخف نیستند این شاعران پر ھنر کامل عیار۴۶؎ و سپس با آوردن اسامی شاعران بزرگ چون فردوسی، سعدی، عنصری، نوایی، نظامی، حافظ و غیرہ در کار آنان عیب می گیرد۔ میرزا محمد تقی قمری گلزار دربندی تنھا شاعر ماھر داغستانی می باشد کہ ھم اشعار زیاد از وی بہ زبان فارسی و ھم اطلاعاتی ھر چند محدود از زندگی وی بہ جای ماندہ است۔ میرزا حسن فرزند عبداﷲ القداری(۱۹۱۰۔۱۸۳۴ م) در روستای القدار بہ دنیا آمد۔ او از نوادگان شیخ شامیل بود۔ وی زبانھای ترکی، فارسی، عربی و روسی در سطح عالی می دانست۔ با اکثر روشنفکران داغستانی، آذربایجانی و ایرانی مقیم داغستان دوست بود و با آنھا مکاتبہ داشت۔ در ۱۸۷۷م بہ سبب شرکت در شورش علیہ نظام تزاری روسیہ دستگیر، زندانی و سپس تبعید شد۔ او آثار زیادی داشت از جملہ دیوان الممنون و آثار داغستان۔ بعضی از شعر ھای فارسی وی بہ جای ماندہ است کہ آنھا دارای کنایات و استعارہ ھای زیبا می باشد۔۴۷؎ بہ عنوان مثال بیت اوّل قصیدہ وی : آواز دلفریبی از عندلیب بستان آمد بہ گوشم امروز با نغمھای الوان۴۸؎ با در نظر داشتن تمام موارد مذکورہ مشخص می شود کہ ادبیات فارسی در داغستان ریشہ ھای عمیق تاریخی دارد، اما متأسفانہ امر ناشناختہ می باشد۔ مسألۂ بررسی ادبیات فارسی در داغستان فعلاً در سطح ابتدایی است۔ تحقیقات زیادی را در این زمینہ باید انجام داد کہ نیاز بہ وقت و جستجوی منابع جدید دارد۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ دیا کونوف ، تاریخ ماد، موسکو، لیننگراد، ۱۹۵۶م، ص ۹۲۔ (بہ زبان روسی)۔ ۲۔ بار تولد ، ’’اطلاعات اعراب دربارہ روسھا‘‘ ، مجموعۂ آثار، مسکو ، ج۲، بخش ۱، ص۸۱۳، (بہ زبان روسی )۔ ۳۔ لوکونین، فرھنگ ایران ساسانی، مسکو، ۱۹۶۹م، ص ۶۲۔ (بہ زبان روسی)۔ ۴۔ خورنسکی، تاریخ ارمنستان، ترجمہ بہ روسی امیل، ۱۸۵۸م، ص ۱۹۶۔ ۵۔ افندییف ، کلمات ایران در زبان لزگی ، ماخاچکالا، ۲۰۰۰م، ص۱۳۔ (بہ زبان روسی)۔ ۶۔ ماگو مدوف ، داغستان و جھان ایران ، اروان ، ۱۹۹۹م، ص۱۳۔ (بہ زبان روسی)۔ ۷۔ تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، گرد آورندہ احسان یار شاطر، ترجمہ حسن انوشہ، جلد۳، قسمت اول، امیرکبیر،تھران، ۱۳۸۰ش، ص ۲۳۸۔ ۸۔ مینور سکی، تاریخ شروان و در بند، ترجمہ خادم ، بنیاد دائرۃ المعارف اسلامی،تھران، ۱۳۷۵ش، ص ۲۱۔ ۹۔ باکیخانوف، گلستان ارم، باکو، ۱۹۹۱م ، ص ۴۵ (بہ زبان روسی)۔ ۱۰۔ شیخ سعیدوف، اورازایف، آختی نامہ، آثار تاریخی داغستان، مسکو،۱۹۹۳م، ص۷۱، (بہ زبان روسی)؛ عباس قلی آقا قدسی، گلستان ارم، مرکز اسناد و خدمات پژوھشی، تھران، ۱۳۸۲ش، ص ۴۶۔ ۱۱۔ احمد تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام ، تھران ، ۱۳۷۶ش،ص۹۹۔ ۱۲۔ گاجییف، ’’کشفیات جدید و معنی کتیبہ ھای فارسی میانہ دربند‘‘، پیام تاریخ کھن، شمارہ ۲، مسکو،۲۰۰۰م، ص۱۲۹۔۱۱۶(بہ زبان روسی)۔ ۱۳۔ و۔مینورسکی، تاریخ شروان و در بند، ترجمہ خادم، بنیاد دائرۃ المعارف اسلام، تھران،۱۳۷۵، ص۲۷؛ عباسقلی آقا قدسی پیشین، ص ۵۱۔ ۱۴۔ آیتبروف، بررسی بعضی مجموعہ ھای نسخ خطی داغستان کتاب خطی و چاپی در داغستان، ماخاچکالا ، ص ۱۶۱ـ ۱۴۴ (بہ زبان روسی)۔ ۱۵۔ روسی ۱۶۔ روسی ۱۷۔ جی آ نویل گرد آوندہ تاریخ ایران کیمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمہ حسن انوشہ، امیر کبیر، تھران ،۱۳۸۱ش، ج ۵، ص ۵۴۸۔ ۱۸۔ نظامی گنجوی، کلیات خمسۂ نظامی، مطابق نسخۂ وحید دستگردی، نشر علمی، تھران، ۱۳۷۸ش، ج ۱ ، ص ۵۔ ۱۹۔ نسخہ دستنویس مقالہ کازلووا۔ آ ۔ ن، برای ھمایشی کہ در سال ۱۹۸۰م در شھر دوشنبہ برگزار شد، با عنوان ’’زبان فارسی در داغستان‘‘۔ ۲۰۔ الکساندرا کازلووا، ’’اسناد فارسی از داغستان‘‘، ایران شناخت ، شمارہ۱۷۔ ۱۶، تھران، بھار و تابستان۱۳۷۹ش، ص ۷۹۔ ۲۶۸۔ Aleksandra N. Kozlova, "Ein pesisches dokument von sah Tahmasp I (1524-1576) aus Dagestan "Muslim Culture in Russia and Central Asia". Vol.3, Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 2000.p.529-38. ۲۱۔ گواہ بر این امر اطلاعاتی راجع بہ علمای داغستان می باشند کہ با زبان فارسی آشنایی کامل داشتند و بہ آن تألیفات خود را می نوشتند۔ مراجعہ کنید: ۔حسن القداری ، آثار داغستان، یوپیتر، ماخاچ قلعہ، ۱۹۹۴م ۔ (بہ زبان روسی): نذیر الدرکلی، نزھۃ الاذھان فی تراجم علماء داغستان، بنیاد نسخہ ھای خطی، مرکز علوم داغستان، ۳۰/۲/۱۰۸۔ ۲۲۔ روسی ۲۳۔ ہمو، ہمان،ص۷۰ ۲۴۔ ہمو، ہمان،ص ۴۔۹۳، ۴۔۳۰۔ ۲۵۔ روسی ۲۶۔ روسی ۲۷۔ روسی ۲۸۔ روسی ۲۹۔ نذیر الدرکلی، بہ پیشین ۳۰/۲، ۱۰۸/ص۱۱۔ ۳۰۔ منتخبات منظوم من کلام، شعرای متصوف وغیرہ، باکو، ۱۹۳۲م، محل نگھداری: انستیتوی نسخ خطی فرھنگستان علوم جمھوری آذربایجان ، ص ۲۲۔ ۳۱۔ روسی ۳۲۔ نسخہ دستنویس مقالۂ علی بیگاواپ ۔ م ، ’’عبدالرحیم طالبوف، نویسندہ ایرانی، روشنفکر و چھرہ اجتماعی داغستان‘‘ ، ص ۲۔ ۳۳۔ فیریدون بای کوچرلی، ’’ادبیات آذر بایجان‘‘ ، باکو ، علم ۱۹۷۸م ، ج۲ ، ص ۱۲۔ ۳۱۱ (بہ زبان آذری )۔ ۳۴۔ قمری در بندی ، کنز المصائب ، تبریز ،۱۳۰۰ھـ ق ،ص۴۔۳۔ ۳۵۔ فیریدون بای کوچرلی، پیشین، ص ۳۱۱، القداری حسن،پیشین ص ۱۴۷۔ ۳۶۔ عزیز دولت آبادی، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، مجموعہ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، تہران۱۳۷۰ش،ص۳۲۶، فیریدون بای کوچرلی ، پیشین، ص۱۲۔۳۱۱۔ ۳۷۔ فیریدون بای کوچرلی ،پیشین،ص ۳۲۴۔ ۳۸۔ قمری در بندی ، دیوان کامل قمری ، تھران ، انتشارات پیری ، ۱۳۷۲ش۔ ۳۹۔ قمری در بندی ، کنز المعارف، انستیتوی نسخ خطی فرھنگستان علوم جمھوری آذربایجان، ۱۰۲۶۰/۱۹۵۴م/۲۰۰ ۔C، ص ۳۔ ۲۔ ۴۰۔ علی اصغر شعر دوست، آموزش زبان فارسی در جمھوری آذربایجان، شورای گسترش زبان وادبیات فارسی، تہران، ۱۳۷۴ش، ص ۳۷۔ ۴۱۔ بہ عنوان نمونہ : قمری در بندی۔ دیوان کامل قمری، ص ۵۔ ۴، و خواجوی کرمانی۔گزینۂ خواجوی کرمانی۔گرد آورندگان و مصححین مھدی برھانی ، علی بتہ کن ، زوار، تھران،۱۳۷۰ش، ص ۱۰۵۔ ۴۲۔ قمری در بندی ، دیوان کامل قمری ،ص۵۔ ۴۳۔ ھمو ، ہمان ،ص ۴۔ ۴۴۔ ہمو،کنز المعارف، ص ۱۵۔ ۴۵۔ ہمو ، دیوان کامل قمری، ص۱۸۔ ۴۶۔ محمد زادہ، ’’ن۔القداری‘‘ ، دانشنامہ ادب فارسی، جلد۵، وزارت فرھنگ و ارشاد اسلامی،تہران ۱۳۸۲ش ، ص ۸۰۔ ۷۹۔ ۴۷۔ عکس این قصیدہ در صفحہ ۱۲۹ فھرست نسخ خطی فارسی انستیتوی تاریخ ، باستانشناسی و ۔۔۔ آوردہ شدہ است ۔ ززز سیر تکاملیِ زبانشناسی فارسی در شبہ قارہ دکتر محمد صدیق شبلی چکیدہ اگرچہ زبانشناسی بہ عنوان علم جدید بہ صورت فعلی آن در قرن نوزدھم میلادی عرضِ اندام کرد وبیشتر در مغرب زمین نشو و ارتقا یافتہ است، بازھم از مطالعاتی کہ در این زمینہ تحت موضوع زبان فارسی در طول تاریخ در شبہ قارہ انجام گرفتہ نمی شود چشم پوشید، ولو آنکہ درآنھا موازین علمی جدید دقیقاً رعایت نشدہ است۔ بعضی ازین مباحث زبانشناسی در کتب لغت و دستور فارسی نوشتہ شدہ در شبہ قارہ موجود است، در حالیکہ بعضی پژوہشگران زبانشناسی فارسی را مستقیماً موضوع خود ساختہ مؤلفات ارزندہ از خود باقی گذاشتہ اند۔ نویسندہ سعی کردہ است کہ این مواد پراکندہ را جمع آوری کند و سیر تکاملی زبانشناسی را در این سامان ترسیم کند۔ واژہ ھای کلیدی: آغاز و ارتقای زبانشناسی در شبہ قارہ پاکستان و ھند، کتب لغت و دستور و زبانشناسی فارسی۔ فارسی ہمرکاب با فاتحین مسلمان بہ شبہ قارہ سرازیر شد و لشکریان آنان این زبان شیرین را بہ دور ترین نقاط این سر زمین رسانیدند۔ امواج مھاجرین از ایران ومناطقِ دیگر آسیای میانہ در دورہ ھای مختلف، فارسی را خون تازہ ای بہم رسانند و آن را قوی ترساختد۔ بعلاوہ سلاطین وصوفیان نیز بہ ترویج وگسترش آن ھمت گذاشتند۔مردم شبہ قارہ تا یک ھزار سال فارسی را در زندگانی روزانۂ خود بہ کار بردند و ازجھات مختلف آن را مورد استفادہ قرار دادند، و در آن کتابھای پُرارزشی از جملہ دواوین شاعران و آثار منثور در زمینۂ دستور زبان و لغت و فرھنگ بہ رشتۂ تحریردرآمد کہ بعضی ازآنھاحاوی مطالب مفید زبانشناسی نیز می باشد۔ مقالۂ حاضر شاملِ سہ قسمت می باشد: بررسی مواد زبانشناسی موجود در کتب لغت، بررسیِ موادِ زبانشناسی موجود در کتبِ دستور، وبررسیِ کتبِ مستقلِ زبانشناسی کہ در شبہ قارہ نوشتہ شد۔ بررسی مواد زبانشناسی موجود در کتب لغت دانشمندان شبہ قارہ در فرھنگ نویسی فارسی نقش مہی را ایفا کردند۔ مرحوم دکتر محمد معین در مقدمہ ای کہ بر برھان قاطع نوشتہ ۲۰۲ فرھنگ را معرفی نمودہ کہ ہمۂ آنھا در ھند تالیف شدہ بودند۔۱؎ با اینکہ فھرستش کامل نیست بازھم میزان فرھنگ نویسی در شبہ قارہ را بخوبی نشان می دھد۔ بیشتر این فرہنگہا ہنوز بصورت خطی در کتابخانہ ھا موجود است و بہ مطالب زبانشناسی موجود در آنہا توجہی نشدہ است۔ در بینِ فرھنگہای چاب شدہ سہ فرہنگ زیر امتیاز خاصی دارد۔ ۱۔ فرھنگ جہانگیری تألیف میر جمال الدین انجو شیرازی ۲۔ برھان قاطع تألیف محمد حسین برھان تبریزی ۳۔ فرھنگ رشیدی تألیف عبدالرشید تتوی ۔ میرجمال الدین انجو شیرازی، فرھنگ جھانگیری را کہ در جامع ترین فرھنگھای زبان فارسی بہ شمار می رود در سال ۱۰۱۷ھـ بہ پایان رسانید کہ ۲؎ بہ احتمال قوی وی اوّلین فرھنگ نویس است کہ مقدمۂ مفصلی بر فرھنگ خود اضافہ نمودہ و در آن مطالبی دربارۂ زبان فارسی را مورد بحث وگفتگو قرار داداہ است۔محمد حسین برھان در برھان قاطع۳؎ تألیف سال ۱۰۶۲ہـ ق وعبدالرشید تتوی در فرھنگ رشیدی۴؎ تالیف ۱۰۶۴ھـ ق از فرھنگ جھانگیری پیروی کردند، و مطالب آن را بہ تفصیل یا بہ اختصار در فرھنگھای خود نقل کردہ اند۔آنھا در بعضی جاھا اضافاتی ہم نمودہ اند۔ گویا مقدمۂ فرھنگ جھانگیری اساس مقدمات برھان قاطع و فرھنگ رشیدی نیز ہست۔ بنا بر این دربارۂ محتویات آن مفصلاً بحث باید کر د۔ مقدمۂ فرھنگ جھانگیری بر دوازدہ آیین زیر مشتمل است: ۵؎ آیین اوّل: تعداد زبان پارسی وذکر فضیلت آن بر دیگر زبانھا۔ آیین دوم: دربارۂ چگونگی زبان فارسی۔ آیین سوم : در تعداد حروف تہجی کہ نزد فارسی زبانان متداول است و بیان تفرقہ میان دال و ذال۔ آیین چہارم:در ذکر ترتیب این کتاب کہ بر چہ سان وچند باب است۔ آیین پنجم : در ذکر تفرقہ میان حروف و علامت ھر حرفی۔ آیین ششم: در بیان تجویز تبدیل ھر یک از حروف بیست وچھارگانہ بہ حرف دیگر در بعضی ازلغات، در بعضی از مواقع، بہ جھت سھولت و آسانی منشیان وشعرا۔ آیین ہفتم : در بیان ضمایر۔ آیین ہشتم : در ذکر حروف وکلماتی کہ بہ جھت حسن و زینت کلام بیاورند و آن را در معنی مدخلی نباشد۔ آیین نھم : در بیان کلماتی کہ بہ اواخر اسما وافعال بہ جھت حصول معانی گوناگون در آورند وبدون ترکیب افادۂ معنی نمی کنند۔ آیین دھم:در بیان حروف مفردہ کہ در اوایل و اواسط و اواخر کلمات بیاورند بجھت معانی مختلفہ۔ آیین یازدھم : در املا۔ آیین دو از دھم : در بیان عقد انامل۔ ھمۂ این دوازدہ آیین با موضوع مقالہ مطابقت ندارند، البتہ آیین ھای اول و دوم و سوم و ششم و نھم باموضوع مربوط و متعلق اند۔ بنا بر این بحث باید فقط بہ این آیین ھا محدود باشد۔ مؤلف درآیین اول۶؎ در ضمن تبیینِ اصطلاحاتِ پارس و پارسی مرزھای جغرافیایی این خطہ و زبان را بیان نمودہ ، و در آخر دربارۂ تعداد زبان فارسی اظہار نظر نمودہ است۔ بنا بگفتۂ وی طبق روایات فارس نامہ، سر زمین پارس بہ نام پارس اشتھار یافت کہ یکی از احفاد حضرت نوح علیہ السلام بود، و زبان پارسی بدو منسوب است۔ بنا بہ روایت دیگری پدرام، از اولاد نوح، دہ و اند پسر داشت، کہ ھمہ شاھسوار بودند، و شاھسوار را در عربی فارس می گویند۔ مردم این ھمہ را فارس و سر زمینی را کہ ایشان برآن قابض و متصرف بودند، نیز فارس گفتند، وفارسی بدو منسوب است۔ در قدیم سراسر کشور پہناور ایران بہ پارس موسوم بود و حدود آن از رود جیحون تا لب آب فرات، و از باب الابواب تا کنار دریای عمان بود۔ با گذشت زمان این سر زمین بہ نو احی مختلف خراسان، عراق عرب، و عراق عجم، منقسم شد، و زبان این ہمہ نواحی را پارسی می نامیدند۔ بنا بہ گفتۂ مؤلف زبان فارسی ھفت گونہ است۔۷؎ چھار تا از آن، یعنی زبان ھروی، سگزی، زاولی و سغدی متروک است۔ و سہ زبان دیگر عبارت است از پارسی، پہلوی، و دری۔ پارسی زبان بلاد پارس را گویند کہ پایتخت آن استخراست۔ مردمان آنجا بہ فارسی تکلم می کنند۔ بہ نظر مؤلف دری زبان فصیح را می گویند۔ بگو در مقابل گو، و برو در مقابل رو فصیح تر است۔ دری زبان درگاہ کیان (پادشاھان) ھم بود، و بعضی گفتہ اند کہ در شھرھای بلخ، مرو، بخارا و بدخشان بہ زبان دری سخن می گفتند۔ مؤلف دربارۂ پہلوی چہار روایت بیان کردہ است۔۸؎ پہلو نام پدرِ پارس از احفاد حضرت نوح علیہ السلام بود، نسبت پہلو بدوست۔ دوم اینکہ پہلوی منسوب است بہ ناحیۂ پہلہ کہ شامل شھرھای ری و اسپھان و دینور است۔ سوم اینکہ پہلو بہ معنی شھر ھم آمدہ و اطلاق پھلوی بر زبانی می شود کہ شھریان بدان تکلم می کنند، و چھارم اینکہ پھلوی زبانی بود کہ پہلوانان پایتخت کیان بدان گفتگو می کردند۔ دربارۂ فضیلت فارسی مؤلف روایاتی را نقل کردہ است از جملہ آنکہ حضرت رسالت پناہ صلی اﷲ علیہ وسلم و اہل بیت اطہارِ آنحضرت احیاناً در گفتگوی خود بعضی کلمات فارسی را نیز بہ کار بردہ اند۔ مؤرخانِ امروزی زبان روایاتی را قبول ندارند کہ در آنھا پارسی بہ پارس، پسر پھلو بن سام بن نوح نسبت دادہ باشند۔ تقسیم زبانھای ایرانی بہ ھروی و سگزی و زاولی و سغدی و پارسی و پہلوی و دری درست است، ولی مؤلف میان این سہ زبان از لحاظ سیر تکاملیِ آنھا فرقی نگذاشتہ است۔ مرزھای جغرافی زبانی را اہمیت دادن البتہ شایستۂ ستایش است۔ مطالب آیین فوق بہ زبانشناسی تاریخی تعلق دارند۔ آیین دوم فرہنگ جہانگیری دربارۂ چگونگی زبان فارسی است۔۱۰؎ مؤلف در این آئین می نویسد کہ کلمہ از حروف تہجی مرکب و اقل کلمہ دو حرفی باشد۔ اول آن متحرک تا بدان ابتدا توان کرد، و دومین ساکن تا بہ آن توقف توان نمود۔ ابتدای کلام جز بہ حرف متحرک امکان پذیر نیست، و وقف جز برحرف ساکن صورت نبندد، چون سر و دل۔ یک حرف را کلمہ نتوان گفت، مگر آنکہ حرفی را بجھت حصول معانی در اول یا میان یا درآخرکلمہ در آورند۔ این بحث ھم در اصول تلفظ است کہ شعبہ ای از واجشناسی می باشد۔ درآیین سوم، مؤلف تعداد حروف تہجی فارسی را شرح دادہ است۔ بہ نظر او بنای کلام فارسی بر بیست وچہار حرف گذاشتہ اند۔ از جملہ بیست و ھشت حرفی کہ مبنای لغات تازی است، ھشت حرف ــ تا،حا، صاد، ضاد، طا، ظا، عین وقاف ــ را ترک دادند، برای اینکہ تلفظ آنھا برای ایرانیھا ثقیل است۔ ولی این حکم کلیہ نیست۔این حروف در فارسی بہ ندرت می آید۔ مسألۂ تعیین دال و ذال را او بہ وسیلۂ شعری از خواجہ نصیر الدین طوسی حل کردہ است کہ عبارتست از: آنانکہ بہ فارسی سخن می رانند در معرض دال ذال را ننشانند ما قبلِ وی ار ساکن بود دال است وگرنہ ذال معجم خوانند مؤلف تبدیل حروف را برای سھولت منشیان و شعرا نوشتہ است، و بہ این نکتہ اشارہ نکردہ است کہ این تحول واژہ ھا در لہجہ ھای مختلف زبان واقع می شود، برای اینکہ مردم کہ بہ آن لہجہ ھا صحبت می کنند، نمی توانند تلفظ بعضی حروف را ادا کنند۔آنھا آن حرف را بہ حرف قریب المخرج تبدیل می کنند، چنانکہ اصفہانیان بہ جای ’’ک‘‘ صدای ’’چ ‘‘ بر می آورند، و پاکستان را باچستان تلفظ می کنند۔ لہجہ شناسی ھم شعبہ ای از زبان شناسی است۔ درآیین ششم، مؤلف تبدیل حروف در کلمات فارسی را بہ قرار زیر شرح دادہ است: ۱۲؎ الف: یکی بہ دال و دیگر بہ یا تبدیل می شود، چون باین: بدین؛ بآن : بدان اکدش : یکدش ؛ ارمغان : یرمغان ب : یکی بہ و دیگر بہ میم، چون خواب : خواو ؛ تاب : تاو غژب : غژم پ : پ بہ فا تبدیل می شود، ھمچون سپید : سفید ؛ پارسی : فارسی ت: تبدیل تا بہ دال، چنانکہ تنبورہ : دنبورہ ؛ دستاس : دسداس ج: تبدیل جیم بہ سہ حرف زیر اول بہ زا، ھمچو رجہ : رزہ دوم بہ ژ، مثل کج : کژ سوم بہ گ، چون آ : آخشیگ چ: تبدیل چ بہ دو حرف زیر اول بہ ش، لخچہ : لخشہ ، کاچی : کاشی دوم بہ ژ ، مانند کاچ : کاژ خ: تبدیل خا بہ دو حرف زیر اول بہ ھا، چون خجیر : ھجیر دوم بہ غین، ھمچو ستیخ : ستیغ د: تبدیل دال بہ دو حرف زیر اول بہ تا، چون دراج : تراج ؛ زردشت : زرتشت دوم بہ ذال، چون آدر : آذر ر : تبدیل بہ لام، چون سور: سول ؛ کاچار : کاچال ز : بہ چھار حرف زیر تبدیل می شود اول بہ جیم، چون سوز : سوج ؛ آویز : آویج بہ چ ، چون پزشک : پچشک بہ غین، چون گریز : گریغ بہ سین، ایاز : ایاس ؛ انکز : انکس س : سین بہ دو حرف تبدیل می شود اول بہ شین، چون مانوس : مانوش دوم بہ ھا، چون اماس : اماہ ش : ’’ش‘‘ بہ ’’س ‘‘ چون شار : سار شارک : سارک غ : غ بہ گاف تبدیل می شود، چون لغام : لگام غوچی : گوچی ف : ف بہ واو تبدیل می شود، چون فام : وام ک : بہ دوحرف تبدیل می شود اول بہ فا، چون شاماکچہ : شامافچہ دوم بہ غین، چنانکہ کزکاو : غزکاو گ : گاف بہ غین تبدیل می شود، چون گلولہ : غلولہ گاو : غاو ل : لام بہ را، چنانکہ،زلد : زرد ن: تبدیل نون بہ میم، چون بان : بام و : واو بہ سہ حرف زیر تبدیل می شود اول بہ با چون نوشتہ : نبشہ دوم بہ پ، چون وام : پام سوم بہ فا، چون یاوہ : یافہ ہ : تبدیل ھا بہ خا، چون ،ھیز : خیز آیین نھم فرہنگ جہانگیری در بیان کلماتی است کہ بہ اواخر اسما و افعال بہ جھت حصول معانی گوناگون در آورند و بدون ترکیب افادہ نمی کنند۔۱۳؎ بہ اصطلاح جدید موضوع این آیین پسوندھا می باشد، چون: برای افادۂ معنی خداوند مند : خرد مند، دانشمند گار : سازگار، آموزگار، خدمتگار، ستمگار وَ ر : تاجور، ھنرور وٗ ر : رنجور، مزدور، دستور برای افادہ معنی بسیاری و انبوہی لاخ : سنگلاخ، دیولاخ، رود لاخ (جاماسب نامہ) سار : نمکسار، شاخسار، کوھسار زار : گلزار، لالہ زار، سبزہ زار ستان : گلستان، بوستان، سنگستان بہ معنی شبہ و مانند دیس : خار دیس، ترنج دیس، فرخار دیس آسا : شیر آسا، مردآسا وار : خواجہ وار ، ترک وار سان : ببرسان ، پلنگ سان سار : خاکسار ، سگسار پش، خش، وش : شیر پش، شاہ خش، ماہ وش بہ معنی فاعلیت گر : کاسہ گر ، شیشہ گر ان : خندان ، گریان ، افتان و خیزان گار : آموزگار ، سازگار آر : خریدار بہ معنی تصغیر چہ : باغچہ ، غلامچہ بہ معنی لیاقت وار : شاھوار آنہ : مردانہ ، شاھانہ، بزرگانہ محافظت دار : پردہ دار، راہ دار بمعنی دارندہ دار : زر دار، مالدار بان : فیلبان ، دربان وان : اشتروان ، استروان بہ معنی اتصاف ناک : غمناک ، درد ناک گین: خشمگین، شرمگین نسبت یای: ھروی، کاشی، عنبری نسبت ین : سیمین، زرین نسبت ھا : یکسالہ، یک روزہ، سیمینہ، زرینہ رنگ و لون پام، فام، وام: مشکپام، عنبرفام، گلوام گون وگونہ:گندمگون، سرخ گونہ حاصل مصدر آر: رفتار، گفتار،کردار برھان قاطع محمد حسین برھان تبریزی مؤلف برھان قاطع در نہ فایدہ، نکاتی دربارۂ زبان فارسی را بیان کردہ است کہ شرح آن بہ قرار زیر است:۱۴؎ فایدہ اول: دربیان معرفت زبان دری و پہلوی و فارسی۔ فایدہ دوم : در بیان چگونگی زبان فارسی۔ فایدہ سوم: دربیان تعداد حروف تہجی و تفرقہ میان دال و ذال و صیغہ ھایی کہ در فارسی مقرر است۔ فایدہ چہارم : در بیان تجویز تبدیل ھر یک از حروف بیست و چہارگانہ فارسی بحرف دیگر۔ فایدہ پنجم: درضمایر۔ فایدہ ششم: در بیان حروف مقررہ کہ در اوایل و اواسط و اواخر کلمات بہ جھت دریافت معانی مقصود بیاورند۔ فایدہ ھفتم: در ذکر حروف وکلماتی کہ بہ جھت حسن و زینت کلام می آورند و در معنی دخلی ندارند۔ فایدہ ھشتم :در معانی حروف وکلماتی کہ در آخر اسما و افعال بہ جھت حصول معانی گوناگون در آیند۔ فایدہ نھم : دربیان توصیف آنچہ صاحبان املا را از دانستن آن گریز نیست۔ چنانکہ از عناوین فایدہ ھای مزبور پیداست، مؤلف برھان قاطع بیشتر از فرھنگ جھانگیری پیروی کردہ است۔ بہ اختلاف دو سہ کلمہ عناوین فایدہ ھا، بہ عناوین آیین ھای فرھنگ جھانگیری مطابقت دارند۔ از مطالعۂ محتویات این فایدہ ھا بر می آید کہ محمد حسین برھان تبریزی از فرھنگ جھانگیری استفادہ سرشار نمودہ است، بلکہ در بعضی موارد عبارت فرہنگ جھانگیری را عیناً نقل نمودہ است۔ او سعی کردہ است کہ مطالب دوازدہ آیین فرھنگ جھانگیری را در نہ فایدہ بگنجاند، زیرا کہ دو آیین مربوط بہ ترتیب و نگارش کتاب بود، و موضوع آیین دوازدھم عقدانامل بود، و مؤلف برھان از این سہ آیین صرف نظرکردہ است۔ برھان تبریزی دربارۂ پارس و پارسی و تعداد پارسی، پارسی پھلوی و دری، ھمان مطالب را در فایدہ اول بہ اختصار بیان کردہ است کہ میر انجو شیرازی در فرھنگ جھانگیری آوردہ است۔ در فایدہ سوم بحث صیغہ ھای فارسی از فرہنگ جھانگیری کمی مفصلتراست و این بحث متعلق بہ دستور زبان است۔ فایدہ چھارم ھم تلخیص مطالب آیین ششم فرہنگ جھانگیری است۔ برھان تبریزی بر مباحث فرہنگ جھانگیری زیاد اضافہ نکردہ است۔ فرھنگ رشیدی عبدالرشید تتوی در مقدمۂ فرھنگ رشیدی نکاتی کہ دربارۂ زبان فارسی نوشتہ، برای آنھا اصطلاحاتی خاص مثل آیین و فایدہ را بہ کار نبردہ است۔ وی محتویات آیین ھای فرہنگ جھانگیری و فایدہ ھای برھان قاطع را تحت عناوین مختلف بیان کردہ کہ شرح آن بہ قرار زیر است۔۱۵؎ ۱۔ بیان حروف مفردۂ تھجی۔ ۲۔ بیان تبدیل ھر یک از حروف بیست وچہارگانہ بحرف دیگر۔ ۳۔ بیان ضمایر۔ ۴۔ بیان کلمات کہ اضافۂ آنھا برای معانی گوناگون می کنند۔ الف) افادۂ معنی خداوندی ب) افادۂ معنی فاعلیت ج ) افادۂ معنی انبوھی وبسیاری د) افادۂ معنی مانند ھ) افادۂ معنی آمیز س) افادۂ معنی لیاقت ش) افادۂ معنی محافظت ح) افادہ معنی اتصاف بہ چیزی ط) افادہ معنی نسبت ع) افادۂ معنی اول ف) افادۂ معنی حاصل مصدر ق) افادہ معنی ظرفیت ۵۔ بیان امالہ ۶۔ بیان لفظ پارس وانواع زبان فرس مؤلف بعد از این شش موضوع۱۶؎ نکاتی را بہ اختصار بہ قرار زیر بیان کردہ است: فایدہ ۱: فرق میان واو معروف و واو مجھول فایدہ۲: املای پارسی فایدہ۳: ترکیب توصیفی، اسب کبود، کبود اسب فایدہ۴: تبدیل الف بہ یا، افگن : بیفگن فایدہ۵: حذف کلمہ درترکیب،سپیددیو:سپیدیو؛ شرم ماندہ:شرمندہ؛ شب او:شبو فایدہ۶: تشدید در لغت فارسی فایدہ ۷: املای کلمات عربی، در آخر آنھا تای تانیث باشد: دولۃ: دولت ؛ سعادۃ : سعادت فایدہ۸: انشاء اﷲ و علیحدہ در فارسی یک کلمہ شدہ لذا این را متصل باید نوشت فایدہ ۹: تبدیل ن و بای موحدہ بہ میم، خنب : خم ؛ دنبل : دمل؛ سنب : سم فایدہ۱۰: فرق در استعمال او و آن (بحث ذی روح و غیر ذی روح) فایدہ۱۱: لغت اضداد در فارسی فایدہ۱۲: بای زایدہ فایدہ۱۳: کلمات تاکید در فارسی فایدہ۱۴: صیغہ ھای فارسی فایدہ۱۵: اسمای حروف تہجی فایدہ۱۶: تفرقہ میان دال و ذال بیشتر این نکتہ ھا در فرہنگ جھانگیری و برھانِ قاطع بیان شدہ است، فقط فایدہ ھای زیر درآن دو فرھنگ نیامدہ است: فایدہ ۱ : فرق میان واو مجہول و واو معروف فایدہ ۳ : ترکیب توصیفی (صفت و موصوف) فایدہ ۶: تشدید در لغت فارسی فایدہ ۷، ۸ و ۹ ، اگرچہ متعلق بہ املاست ولی بازھم بہ واجشناسی مربوط می شود فایدہ ۱۱: لغت اضداد فارسی بیان حروف مفردہ تھجی در فرھنگ رشیدی، از فرھنگ جھانگیری و برھان قاطع مفصلتر و جامع تراست۔ مؤلف خصوصیات این حروف را توضیح دادہ است۔ این بحث از لحاظ واجشناسی مھم است، اگرچہ این نکات در ضمن تلفظ کلمات آمدہ است۔ او دربارۂ تبادل حروف بہ یک دیگر را ھم در این باب آوردہ، و حروف مقررہ تہجی فارسی اگر تنہا دارای معنی ھستند، بہ آن ہم اشارہ کردہ است۔ دربارۂ حروف تہجی، مؤلف مباحث مھمی را در این باب جمع کردہ و بیست وچہار حرف فارسی را مورد بحث قرار دادہ است۔ از این جھت مبحث مذکور در فرھنگ جھانگیری حایز اہمیت زیادی است۔ بررسی مواد زبانشناسی موجود در کتب دستور زبان فارسی در شبہ قارہ دستور نویسی فارسی در قرن دوازدھم ہجری آغاز شد۔ بنا بہ تحقیق دکترکمال حاج سید جوادی، عبدالصمد ملتانی اوّلین دستور نویس فارسی در این سر زمین بودکہ کتاب خود را در موضوع دستور زبان بہ نام اصول فارسی در ۱۱۱۱ ھجری نوشت۔۱۷؎ محقق مزبور در پایان نامہ خود بہ عنوان’’دستور نویسی فارسی در شبہ قارہ پاکستان و ھند‘‘ ۲۳۹ کتاب دستور فارسی را معرفی نمودہ است۱۸؎ کہ تا قرن نوزدھم میلادی نگاشتہ شد۔ دستور، امروز ھم یکی از شعبہ ھای مھم زبانشناسی را تشکیل می دھد۔اگرچہ اولویت ھای آن تغییر یافتہ است ولی بازھم بعضی موضوعات در ھر دو مشترک اند۔ دستور ھای فارسی نوشتہ شدہ در ھند مطالبی را دربردارند کہ از لحاظ زبانشناسی اہمیت بسزایی دارند۔ این مباحث در تمام کتب دستور بہ چشم نمی خورد،البتہ کتب زیر در این مورد مخصوصاً شایستہ ذکر اند۔ رسالۂ عبدالواسع از ملا عبدالواسع ھانسوی، نسخۂ خطی، کتابخانہ گنج بخش، اسلام آباد، شمارہ ۵۱۳۱۔ گلزار دانش اثرِ نواز خان، نسخۂ خطی، دانشگاہ پنجاب،لاھور، شمارہ ۷/۱۱۶۴۔ جواھر الحروف اثرِ تیک چند بھار، نسخۂ خطی، موزۂ کراچی، شمارہ ۴۳۰/۱۹۶۹۔ تکملۂ فارسی ازقطب علی بریلوی، نسخۂ خطی، دانشگاہ پنجاب،لاھور، شمارہ ۲۳۴۹/۵۶۶۶۔ جامع الفواید اثرِ نوازش علی شیدا،نسخۂ خطی،دانشگاہ پنجاب، لاھور، شیرانی، شمارہ ۷/۱۱۶۴۔ چھار گلزار نثاری از نثار علی،نسخۂ خطی،کتابخانۂ گنج بخش، اسلام آباد، شمارہ ۳۴۰۴۔ تحفۃ العجم ازحسین شاہ، نسخۂ خطی، موزۂ کراچی، شمارہ ۱۴۹۹۔ ۱۹۶۸۔ نھرالفصاحت اثرمحمد حسین قتیل، لکھنؤ، ۱۹۰۰م۔ مخزن الفواید تألیف محمد فایق، لکھنو، ۱۲۶۷ھـ ق۔ قوانین دستگیری از غلام دستگیر، لکھنو، ۱۹۰۰ھـ ق۔ گلبن اکبر از محمد عثمان قیس رامپوری، چاپ ھند،۱۲۷۰ھـ ق۔ دستور سخن از حاجی میرزا محمد تقی کمال الدین، حیدر آباد دکن، ۱۲۹۶ھـ ق۔ نھج الادب از نجم الغنی، نولکشور، لکھنؤ، ۱۹۱۹م۔ موضوعاتِ مربوط بہ زبانشناسی فارسی کہ در کتب مزبور مطرح شدہ، بہ قرار زیراست: ۱۔ در بیان پارس و پارسی ۲۔ تعداد زبان فارسی ۳۔ زبانھای متداول و زبانھای متروک ۴۔ زبان پارسی ۵۔ زبان پھلوی ۶۔ زبان دری ۷۔ چگونگی زبان فارسی (اقل کلمہ در فارسی دوحرفی است کہ اول آن متحرک و دوم آن ساکن می باشد) ۸۔ تعداد حروف تہجی ۹۔ تلفظ و حرکات حروف ۱۰۔ مخارج و صفات حروف (فقط در قوانینِ دستگیری) ۱۱۔ اختلاف دال و ذال ۱۲۔ تبدیل حروف ۱۳۔ لہجہ ھای مختلف فارسی ۱۴۔ لہجۂ استاندارد فارسی (نھر الفصاحت ) ۱۵۔ تفریس ھر یک از این دستور نویسان طبق میل خود این موضوعات را انتخاب کردہ و بہ سہولت خود مختصراً یا مفصلاً دربارۂ آنھا نوشتہ است۔ ھمۂ آنھا، اکثر بدون ذکر مأخذ، از فرھنگھای فارسی ھمچون فرھنگ جھانگیری، فرھنگ رشیدی و برھانِ قاطع استفادہ سرشاری نمودہ اند، یا از یک دیگر نقل کردہ اند۔ در کتب دستور چیز تازہ ای کمتر بہ چشم می خورد۔ دکترحاج سیدجوادی از دستور سخن بسیار ستایش کردہ است۔۱۹؎ بہ نظر او با این کتاب کہ تألیف یک دانشمندایرانی است، دستور نویسی بہ اوج ارتقایش رسید۔ ولی مؤلف این کتاب ہم مطالب زبانشناسی را از دیگران نقل کردہ است ومطلب تازہ ای ارائہ ندادہ است۔ البتہ در بعضی کتب دستور مطالب تازہ ای ھم آمدہ است کہ ذکر آنھا خالی از فایدہ نیست۔ قوانینِ جھانگیری شاید اولین کتاب فارسی است کہ مؤلف آن مسألہ مخارج و صفات حروف را بہ این خوبی مورد بحث قرار دادہ است۔ اگرچہ بحث حروف تھجی فارسی در بیشتر کتب دستور آمدہ و در بعضی ھا اشاراتی دربارۂ تلفظ شدہ است، ولی بحث مخارج حروف در فرھنگھا و کتب دستور کہ در ھند تألیف شد، دیدہ نمی شود۔ مؤلف قوانینِ دستگیری در مقدمہ دستگاہِ گفتار را با تک تک اعضای آن بہ تفصیل شرح دادہ ، تصویری ہم از آن کشیدہ و مخارج حروف مختلفہ را درآن وانمودہ و از لحاظ مخارج حروف را دستہ بندی و حروف را طبق صفات آنھا تقسیم نمودہ است۔ بہ گفتۂ او بعضی محققین تعداد این صفات را چہل و چھار نوشتہ و ھر یک را شرح دادہ واقسام حروف رانقل کردہ اند۔این اصطلاحات بیشتر بہ فن قرائت متعلق است، ولی مؤلف بہ وسیلۂ آنھا واجشناسی فارسی را بیان کردہ است۔ فارسی در شبہ قارہ از مناطق ماوراء النھر وافغانستان آمد و در ھند رنگ دیگری بہ خود گرفت۔ چون شاعران و نویسندگان ایرانی بہ ھندآمدند، در صدد اصلاح زبان برآمدند و فارسی نویسان ھند را مورد انتقاد سرسختی قرار دادند و فارسی دانانِ ھند در مقابل ایرانیھا از فارسی خود دفاع کردند و نزاع ایرانی و تورانی، و ایرانی و ھندی، درگرفت۔۲۱؎ در کتب دستور قرن یازدھم و دوازدھم ہجری ما با مباحثی روبرو می شویم کہ این نزاع را بخوبی منعکس می سازد۔ گویی در این دورہ ، مسألہ فارسی استاندارد بہ شدت پیش آمد ومباحث پیرامونِ تقابل لہجہ ھای مختلف در محافل ادبی آغاز گردید۔محمد حسن قتیل لاہوری در کتاب خود موسوم بہ نہرالفصاحت در این مورد چنین می نویسد: در ذکر زبان فارسی می گویم کہ برای مقلد شعر فارسی ایران و توران ھر دو مستند است، و از تورانیان زبان آذربائیجان بھتراست، و اہل خراسان از اہل آذربائیجان فصیح تر اند، و شیرازیان بہ از خراسان، و صفاھانیان بہ از ھمہ، و اشراف و اجلاف ایران صاحب زبان اند۔۔۔۲۲؎ مؤلف قوانین دستگیری و مؤلف نہج الادب دربارۂ فارسی ایرانیان، تورانیان و ھندیان بحث کردہ و لہجہ ھا را مورد بر رسی قرار دادہ اند۔ این موضوع تاحدی در زبانشناسی تطبیقی ضمنِ لہجہ شناسی موردِ بحث قرار می گیرد ۔ اینجا فقط بہ فارسی ماوراء النھر یا فارسی تورانی اکتفا می شود۔ دربارۂ توران، نجم الغنی چنین می نویسد: توران ولایتی است غیر ترکستان۔ در قدیم الایام آن ملک را پارسیان، دھستان و ایران را شھر می خواندند۔ چون اعراب بر توران مستولی شدند، [آن] بہ ماوراء النھر موسوم شد، زیرا کہ این ملک از ایران آن روی رود جیحون واقع است۔۲۳؎ ھمان مؤلف مختصات زبان تورانی را چینین نوشتہ است:۲۴؎ ۱۔ تورانیان ’’ق‘‘بہ جای ’’غ‘‘ و بالعکس گویند چون: غنچہ را قنچہ، و غریب الوطن را قریب الوطن می گویند۔ ۲۔ ’’وی‘‘ بہ جای ’’او‘‘ ۳۔ ’’پگاہ‘‘ بہ جای ’’صبح‘‘ بیگاہ: غروب خسر : پدر زن خوشدامن : مادر زن خسرپورہ : برادرزن یزنہ: شوھر خواھر ینگہ: زن برادر پور: پسر پالیدن وکافتن : جستن شستن و خاستن : نشستن و برخاستن برتافتن تیر : انداختن تیر رفتن وسوار شدن روز: گذشتن روز سوار شدن آب : زیاد شدن آب پاییدن : قرار نمودن خسبیدن: خوابیدن سو: طرف شو: شوھر ماندن: نھادن ماندن ونھادن: گذاشتن قربانت روم : قربانت شوم دینہ روز: دیروز نمونہ ھای زبان اہل اصفہان و خراسان: زبان اصفہانیان: توی : در (اندورن) بفرمایید : بنشینید جان : جون ما : مون زبان خراسانیان: شو : شب شمو: شما ما : مو ریتہ: ریختہ سوتہ: سوختہ مؤلف قوانین دستگیری و مؤلف نھج الادب ہرکدام دربارۂ تصرفات فارسی در زبان عربی ھم فصلِ مفصّلی نوشتہ اند۔۲۵؎ فارسی کلماتِ عربی را بہ شرایط خود قبول کردہ است۔ این تصرفات نشان می دھد کہ یک زبان آریایی (فارسی) یک زبان سامی (عربی) را بعد از تبدیل و ترمیم جزو خود ساختہ است۔۲۶؎ این مطالعۂ تطبیقی ساختمانھای زبان عربی و فارسی مخصوصاً واجشناسی ھر دو زبان است و از این معلوم می شود کہ فارسی کلمات عربی را طبق شرایط خود تبدیل کرد۔ این بحث خیلی طولانی است وما فقط بہ انواع تصرف و آن ھم تاحد ذکرِ عناوین اینجا ثبت می کنیم۔۲۷؎ ۱۔ تبدیل حروف، ۲۔ اضافۂ حروف، ۳۔ حذف حروف، ۴۔ تبدیل حرکت، ۵۔اسکان، ۶۔ تخفیف، ۷۔ امالہ، ۸۔ تصرف درجمع کلمات، ۹۔ مصادر جعلی از کلمات عربی، ۱۰۔ الفاظ فارسی در قالب موازین عربی، ۱۱۔ اشتقاقی از لفظ عربی کہ در عربی نباشد، ۱۲۔ تراکیب عربی با واژہ ھای مرکب عربی را مفرد حساب کردن۔ ممکن است ھمۂ این تصرفات بہ زبانشناسی مربوط نباشد، ولی بازھم بیشتر این تصرف ھا بہ واجشناسی مربوط می شود۔ بررسی کتب زبانشناسی کہ در شبہ قارہ نوشتہ شد در این موضوع کتابھای زیادی نوشتہ نشد۔ دانشمندان بیشتر بہ دستور نویسی توجہ داشتند۔ در این بخش، دوکتاب را بررسی خواھیم کرد، یکی بہ فارسی بہ اسمِ مثمر تألیف سراج الدین علی خان آرزو، زبانشناس معروف، و دومین بہ اردو بہ نام سخندان فارس تألیف محمد حسین آزاد۔ سراج الدین علی خان آرزو (د۔۱۱۶۹ھـ ق) از نوابغ علم وادبِ شبہ قارہ بود کہ بہ عنوان زبان دان و زبان شناس، شاعر و شارح، منتقد و محقق، و فرھنگ نویس و تذکرہ نگار خدمات ارزندہ بہ زبان وادبیات فارسی نمود۔ او چندین دیوان شعر و شروح متعدد متون نظم و نثر وکتب ادبی و انتقادی از خود بہ یادگار گذاشتہ است۔ مجمع النفایس از آرزو در تذکرہ نویسی امتیاز خاصی دارد۔ سراج اللغۃ و چراغ ہدایت از فرہنگہای انتقادی بسیار مھم فارسی بہ شمار می رود، و مثمر را در زبانشناسی فارسی نمونۂ بارز ابتکار و نبوغ آرزو می شود قرار داد۔ متأسفانہ آثار گرانبھای آرزو تماماً بہ چاپ نرسیدہ است۔قسمت اعظم مجمع النفایس و سراسر سراج اللغۃ ھنوز بہ صورت نسخہ ھای خطی در کتابخانہ ھا منتظر تدوین و انتشار می باشد۔ خان آرزو مثمر را در پیروی از جلال الدین سیوطی ( د۔ ۹۱۱ ھـ ق) تالیف نمود۔ وی در این کتاب مسایل مختلف زبان فارسی را با مہارت و تبحر بیان کردہ است۔ در مقدمۂ این کتاب می آمدہ است۔ این نسخہ ای است در علم اصول لغت، مسمی بہ مثمر، اتباعاً لکتاب الشیخ الحافظ جلال الدین السیوطی المعروف بالمزھر، لیکن اینقدر ھست کہ کتاب مذکور شیخ مزبور اصول لغات عربیہ است، و این اصول لغات فارسیہ، و اختری مثل این از اوج تداول نتافتہ و مصنف متبع می داند کہ الی الآن در این فن کتابی چنین تألیف و تدوین نیافتہ، بل معہ زواید اخری و فواید شتی و مسایل متفرقہ کہ در اوایل بعضی فرھنگھا مرقوم است، و در رسایل برخی مرقوم است، در جنب آن حکم عدم دارد۔ ۲۸؎ ادعای خان آرزو غلط ھم نیست۔ درفارسی کتابی بہ این جامعیت در این موضوعات و مسایل تألیف نیافتہ۔ برای شناسایی از طرح کتاب و محتویات آن عناوین بعضی از فصلہای مثمر کہ مجموعاً چھل و یک اصل می باشد، اینجا ثبت می گردد: ۹ ۲؎ ۱۔ در بیان معنی فارس و فارسی ۲۔ در بیان زبان فارسی ۵۔ برای ہر معنی لفظ معین لازم است یا نیست ۶۔ لفظ گاھی موضوع شود برای شخصی بعینہ وگاھی بہ اعتبار امر عام ۷۔الفاظ و مدلولات مناسب طبیعہ ۹۔ دربیان آنکہ غلط از اہلِ زبان صادر شود یانشود ۱۱۔ دربیان آنکہ تصرف قادر سخنان ہند در مفردات و مرکبات فارسیہ جایز ھست یا نیست؟ ۱۴۔ دربیان بعضی لغات کہ فارسی آن فراموش شدہ و عربی آن مشہور است۔ ۲۱۔ در بیان اختلاف کیفیت تلفظ حروف۔ ۲۷۔ دربیان تصرف فارسیان در زبانھای دیگر مخصوصاً در فارسی و ھندی۔ ۳۰۔ تعریب الفاظ فارسیہ۔ ۳۲۔ توافق لسانین۔ ۳۷۔ در معرفت اعراب۔ ۳۸۔ در معرفت حروف۔ در عناوین بالا بعضی از موضوعات بہ کلی تازہ است وقبل از این در کتب دستور و زبانشناسی مطرح نشدہ، اگرچہ خان آرزو بعضی از موضوعات سنتی را نیز برای اظھار نظر انتخاب کردہ است۔ البتہ او آنھا را بہ روش تازہ ای و با اطلاعات مفصلی ارائہ نمودہ است۔ برای ھر معنی لفظ معیّن، وضع الفاظ برای شخصی یا بہ اعتبار امر عام، الفاظ و مدلولات، تاحدی موضوعات دست نخوردہ ای است۔ صدور غلط از اہل زبان و جواز تصرفات قادر سخنان ہند در فارسی مسایلی بودندکہ در محیط نزاع فارسی ایرانی و تورانی یا ایرانی و ہندی سرزدہ بود۔ بعضی از ایرانیان افراطی مثل شیخ علی حزین بہ فارسی اہل ہند ارزشی نمی نھادند، ودر مقابلِ آنہا زبان دانانِ ھند در صدد دفاع از فارسی خود بر می آمدند۔ خان آرزو دانشمندی بودکہ در این آویزش بہ دلایل علمی شرکت نمود و در اثرِ تحقیق و تفحص خود برثروت زبان فارسی افزود۔ لغات فراموش شدۂ فارسی وکاربرد کلمات عربی بہ جای آنھا ہم جنبۂ تازگی دارد۔آرزو عدہ ای از چنین کلمات را تجزیہ و تحلیل نمودہ وپیوند لفظی و معنوی میان کلمات متروک فارسی و متداول عربی را نشان دادہ است۔ مسألۂ اختلاف کیفیت تلفظ حروف و در معرفت اعراب و حروف تا اندازہ ای بہ مباحث آواشناسی و واجشناسی مربوط می شود۔ آرزو در مثمر بحث قلب وابدال و امالہ در فارسی را ہم آوردہ است۔ این موضوع اگرچہ سنتی است ولی آرزو چون فرھنگ نویس ہم بود، بامثالھای فراوان ھر موضوع را روشن تر ساختہ است۔ بزرگترین موفقیت آرزو در زبانشناسی کشف پیوند میان فارسی وسانسکریت است۔ او برای نظریۂ خود اصطلاح توافق لسانین و توافق الفاظ را بہ کار بردہ است۔آرزو دربارۂ این کشف چنین می نویسد: حق تحقیق آن است کہ تاالیوم، ہیچکس بہ دریافت توافق زبان ہندی و فارسی، با آن ھمہ کثرت اہل لغت چہ فارسی و چہ ہندی، و دیگر محققان این فن، متوجہ نشدہ اند، الّا فقیر آرزو۔۔۔۳۰؎ سر ویلیام جونز در بریتانیا تقریباً ھمین کار را انجام داد، و پیوندی کہ میان فارسی و سانسکریت و لاتین موجود بود، راکشف کرد، و بزرگترین افتخار نصیب وی شد، و او را مؤسس زبان شناسی نوین قرار دادند۔ سر ویلیام جونز در ۱۱۹۷ھـ ق بہ عنوان قاضی دادگستری بہ ھندآمد وچند سال اینجا اقامت نمود، و زبان فارسی و سانسکریت را اینجا یاد گرفت۔۳۱؎ این امر خارج از امکان نیست کہ او ھمینجا بانظریۂ توافق اللسانین آشناشدہ، و بعد در اثرِ مطالعات خود این نظریہ را توسعہ دادہ، با تفصیل بیشتری ارائہ نمودہ باشد۔ خان آرزو توافق را چنین توضیح دادہ است:’’آن اشتراک یک لفظ است در دو زبان یا زیاد، مثلاً فارسی و عربی، فارسی و ھندی، عربی و ھندی وغیرہ۔‘‘۳۲؎ او صورتھای زیر توافق در فارسی وھندی وسانسکریت را بیان کردہ است:۳۳؎ ۱۔بعضی کلمات عیناً در ہر دو زبان موجود است۔ ۲۔در بعضی کلمات حروف اول یا آخر تبدیل شدہ اند۔ ۳۔ در بعضی کلمات فقط اختلاف حرکات یافتہ می شود۔ ۴۔ در بعضی کلمات مشترک اختلاف عموم وخصوص موجود است۔ ۵۔ در بعضی کلمات مشترک اختلاف کیفیت حروف وجود دارد۔ ۶۔ در بعضی کلمات مشترک حروف کم یا بیش اند۔ چنان کہ گذشت خان آرزو در مثمر از کتاب مزھر سیوطی پیروی کردہ است، ولی ہیچ وقت تحت تاثیر زبان عربی نرفتہ و از فارسی بہ عنوان زبان مستقلی دفاع کردہ است کہ از جملہ خصوصیاتِ مھم مثمر است۔ حیف کہ کتابی ارزشمند چون مثمر چنانکہ باید و شاید تدوین و چاپ نشدہ است۔ دکتر ریحانہ خاتون متن مثمر را از نسخۂ ھای علیگر و رامپور تہیہ کردہ است، کہ فقط ۳۸ اصل دارند۔ نسخۂ دانشگاہ پنجاب لاہور مشتمل بر ۴۱ اصل مشتمل می باشد۔ غیر ازین نسخہ ای از آن در کتابخانہ ٔ انجمن ھمایونی بنگال ھم نگھداری می شود۔ مقدمہ و حواشی و تعلیقات کہ دکتر ریحانہ خاتون بر مثمر بہ انگلیسی نوشتہ است،کافی نیست۔نسخۂ مثمر کہ بہمتِ مؤسسۂ مطالعات آسیای مرکزی و غربی، دانشگاہ کراچی، چاپ شدہ ، شامل ۳۸ اصلِ نسخۂ علیگر و عکس نسخۂ دانشگاہ پنجاب است، البتہ مقدمۂ مرحوم دکترابو اللیث صدیقی ستودنی است۔ مثمر باید دوبارہ از سر تدوین و چاپ شود۔ سخندان فارس محمد حسین آزاد، نویسندۂ نامدارادبیات اردو، با فارسی نیز ہمبستگی شدیدی داشت۔ او در دانشکدۂ دولتی لاہور فارسی تدریس می کرد۔آزاد در ۱۸۸۵م بہ مسافرت ایران وآسیای مرکزی ہم رفت۔۳۴؎ او بہ زبانشناسی فارسی خیلی علاقمند بود وکتاب بسیار سود مندی بہ زبان اردو نوشت کہ بہ اسم سخندان فارس معروف است۔ آزاد دربارۂ ایران و زبان فارسی میان سالھای۸۶ـ ۱۸۷۲م خطابہ ھایی ہم ایراد نمود۔۳۵؎ در ۱۸۸۷م مؤلف تجدید نظر در خطابہ ھا را تمام کرد و آنھا را بہ صورت کتابی مزبور تدوین کرد، ولی بہ علت بیماری او چاپ کتاب بہ تعویق افتاد۔ بالاخرہ در ۱۹۰۷م بہ کوششِ پسرش، آغا ابراھیم، سخندان فارس بہ چاپ رسید۔۳۶؎ این کتاب شامل دو بخش است۔ در بخش اوّل مؤلف توافق میان فارسی و سانسکریت را مورد بحث قرار دادہ است، و بخش دوم بر یازدہ خطابہ مشتمل است۔ محمد حسین آزاد خیلی تحت تاثیر خان آرزو قرار دارد۔او نظریۂ توافق اللسانین را از خان موصوف گرفتہ و در بخش اوّل کتابِ خود آن را از آرزو مفصلتر بیان نمودہ، ولی اصطلاح توافق را بہ کار نبردہ است۔ آزاد فارسی و سانسکریت را متحدالاصل قرار دادہ و برای اثبات آن دلایل زیر را آوردہ است۔۳۷؎ ۱۔اشتراک اسمای خویشاوندان در ھر دو زبان ہمچون: پدر : پتری مادر : ماتری برادر : بھراتری پور : پُتّر دختر : دہتری ۲۔اسمای مشترک اعضای بدن در فارسی و سانسکریت: سر : شر چشم : چکشم ابرو : ابھرو (ھای مخلوط التلفظ) دند(دندان) :دنت گلو: گل گردن: گریوا بازو: باہو دوش: دوشن ۳۔اسمای اشیای طبعی خدا : سودھاتا زمین: جماہ ھور : سوریہ ماہ : ماس تارہ : تارا روز : روج سرد: شرد ۴۔لوازم زندگی آتش: ھتاشن شالی : شالی دود : دھواں شیر : کھشیر آب : آپ ماست : مستو آھار : اہار کرپاس: کرباس جو : یو خم : کمبھ ماش : ماش شاخ : شاکھا ۵۔اسمای جانداران مرد: مرتپ شغال : شریگال کپی: کپی مگس: مکھشیکا میش : مھش کلاغ : کاک خر: کھر اُشتر: اُشٹر ۶۔اعداد یک: ایک دو: دُئی سہ : تری چہار : چتر پنج : پنج شش : شٹ(تای سنگین) ہفت: سپت ہشت: اشٹن نہ: نو دہ: دس صورتھای اشتراک در کلمات فارسی وسانسکریت۳۸؎ ۱۔ کلماتی کہ لفظاً و معناً مشترک است: کلال (کاسہ گر) کپی(بوزنہ) شالی حینگل جال نیک گراس نام ۲۔کلمات مشترک بہ تبدیلی حرکات: وَد (دانشمند): وِد ہلاہِل: ہلاہَل ۳۔کلمات مشترک بہ تبدیلی حروف: ماہ : ماس دہ : دش پای: پاؤ ۴۔کلمات مشترک با معانی مختلف: بالا(در مقابل پایین) : بالا (دختر نوخیز) نر : نر (مرد) کام (آرزو): کام (خواہش نفسانی) دیو(در معنی خوب) : دیو (در معنی اہریمن) سمن(گل مخصوص): سمن (فقط گل) ۵۔اضافہ وکاستی در جوھر لفظ ولی در معنی فرق نمی آید: یک : ایک مہ(بزرگ) : مہا ۶۔ بہ اختلاف کیفیت حروف: اشتر : اشٹر مشت: مشٹ ۷۔ تقدیم وتاخیر حروف: چرخ: چکّر حروف وحرکات آزاد در این بخش،اصول مبادلہ میان فارسی وسانسکریت را مفصلاً مورد بحث قرار دادہ است۳۹؎ کہ ثبت آنھا در این مقال امکان پذیر نیست، البتہ بعضی از الفاظ مشترک را می نویسیم تا دربارۂ این تبادل حدسی بتوان زد۔ بستر بستار ترس تراس ناؤ نَو کافور کرپور ایدر ادھر آشن اشن آستان ستھان اشک اشرو گام(دیہہ) گرام کبوتر کبوت روز روج زانو جانو زن جن اژدر اجگر بانگ واک گیسو کیش بار وار سرد شرد باد وات مست مدّ برادر بھراتر کَشَف(جانورآبی) کچھ، چپ شب شپا داغ داگھ اسپ اشو میخ میگھ تاک دراکشا سرشف(خردل) سرشپ انگشت انگشٹ فرشاد پرساد مشت مشٹ ناف نابھی جو یو گرم گھرم جندال چنڈال خم کنبھ خون شون کام کامنا خشخاش کھس،تھس ھشت اشٹ بادام باتام کردہ کردش گندم گودھوم انگارہ انگار یار جار بخش دوم سخندان فارس شامل یازدہ خطابۂ زیراست:۴۰؎ ۱۔ تاریخ فارس قدیم ۲۔ زبانھای قدیم ملک فارس ۳۔ در زبان فارسی بعد از اسلام چہ تحولاتی واقع شد ۴۔ تحول دوم در زبان فارسی ۵۔ اصول شرعی و رسوم قدمای فارس ۶۔ آداب و رسوم بعد از اسلام ۷۔ انشا پردازی ھرکشور تابع محیط طبیعی آن است ۸۔ مقایسۂ زبان فارسی با زبانھای دیگر ۹۔ تأثیر عربی در زبان فارسی ۱۰۔ چہ تغییراتی در ھند درفارسی رونماشد ۱۱۔ تاریخ شعر فارسی آزاد در بیان تاریخ فارس از روایاتی مستند استفادہ کردہ است۔ دربارۂ زبانھای قدیم اطلاعات او حتی از خان آرزو ھم صحیحتر است۔ او فقط در مورد اطلاعات در بارۂ ژند و پازند دچار اشتباہ شدہ کہ بہ وسیلۂ پارسیان ہند در شبہ قارہ انتشار یافتہ بود۔ آزاد در تاریخ زبان فارسی سہ تحول مھم را ذکر کردہ است۔بہ گفتۂ او اوّلی بعد از ورود اسلام بہ ایران رونما شد کہ پہلوی یا فارسی میانہ صورت دری گرفت۔ تحوّلی دیگر بعد از ھجوم تاتار بر ایران رخ داد کہ لغات مغولی وارد زبان فارسی شد ودر تحوّل سوم فارسی مجبور شد کہ تأثیر زبانھای محلی را بپذیرد۔ آزاد این تحولات را بہ استشھاد از کتب آن دورہ ھا توضیح دادہ است۔ این دورہ ھا در سیر تکاملیِ فارسی اہمیت بسزایی دارند۔ آزاد اصول شرعی و رسوم عرفی قدمای ایران و آداب و رسوم آنجا بعد از اسلام را با کاربرد زبان در زندگی روزانہ مربوط ساختہ است۔ ھمچنین او تأثیر محیط اجتماعی و طبیعی در زبان و انشا را نشان دادہ وفارسی و زبانھای دیگر را ہمدیگر مقایسہ ھم نمودہ است۔ سخندان فارس در وسط دورہ ھای قدیم و جدید زبانشناسی قرارد دارد۔ دورۂ قدیم با این کتاب اختتام می یابد کہ خودش اعلام دورۂ جدید زبانشناسی است۔ مہمترین بخش سخندان فارس اثبات اشتراک درمیان فارسی و سانسکریت است۔ اگرچہ کشف این پیوند میان زبانھا ابتکار خان آرزو بود ولی محمد حسین آزاد کارش را پیش برد وآن را خیلی توسعہ داد۔ بہ علاوہ او زبان را در چہار چوب محیط اجتماعی و طبیعی بررسی کردہ است۔ دانشمندان قدیم بہ این مسایل زبان توجہی نداشتہ اند۔ این بود سرگذشت زبانشناسی فارسی در شبہ قارہ کہ از فرھنگھا شروع شد و در مرحلۂ دوم دستور نویسان در پیش برد آن نقش خود را ایفا کردند و اقلاً مباحث زبانشناسی را در اذھان مردم تازہ نگہ داشتند۔ در مرحلۂ سوم کتابھای مستقل در این موضوع بہ فارسی و اردو نوشتہ شد، اگرچہ تعداد آنھا زیاد نیست۔ دراصل در ھر زبان، زبانشناسی جزو دستور زبان بودہ،بنا بر این بر زبانشناسی آنھا دستور زبان چربید وآنھا احتیاج بہ نوشتن کتابھای مستقل در این موضوع را احساس نکردند۔ بہ علاوہ بعضی مسایل در دستور زبان و زبانشناسی مشترک است، و در بعضی مباحث زبانشناسی دستور زبان حکم بنیاد را دارد۔ موضوعاتی کہ در صفحات گذشتہ مورد بحث قرار گرفتہ، بہ زبان آن زمان و طبق سطح علمی متداول آن دورہ بر رسی گردیدہ۔ در این مورد نباید انتظار داشت کہ زبانشناسان قدیم موازین علمی را کہ ھنوز در حال تکوین بودہ رعایت کردہ باشند۔ آنھا مسایل لسانی دورۂ خود را درک و طبق موازین علمی عہد خود بررسی کردند۔ ممکن است برخی از موضوعات از حوزۂ زبانشناسی خارج باشد، مثلاً دستور نویسان از موضوع پسوندھا صرف نظر کردند،البتہ این موضوع ھم جزو زبانشناسی است۔ پس از سخندان فارس، ھرچہ دربارۂ زبانشناسی فارسی در شبہ قارہ نوشتہ شد، مبنی بر مآخذ و منابع ایرانی و اروپایی است۔ موضوعات آن بیشتر بہ زبانھای قدیم ایرانی و واجشناسی لہجۂ فارسی جدید متعلق است۔ فارسی جدید اصطلاحی است کہ عموماً در مقابل فارسی شبہ قارہ بہ کار می رود۔ فارسی تا ۱۲۵۰ھـ ق/ ۱۸۳۵م زبان رسمی شبہ قارہ بود۔ مردم تا آن زمان از فارسی خود دفاع کردند، ولی بعد ازان آنھا متوجہِ فارسی ایرانی شدند و برای مردمِ گرفتن آن تلاش کردند۔ چون تلفظ جدید فارسی برای مردمِ این سامان مشکلی ایجاد می کردد۔ استادان فارسی از جملہ دکتر غلام سرور( استاد دانشگاہ کراچی)، دکتر محمد باقر، استاد وزیرالحسن عابدی، دکتر عبدالشکوراحسن، و دکتر بشیر حسین (استادان دانشگاہ پنجاب) دربارۂ واجشناسی و تلفظ فارسی جدید بہ فارسی وارد ومقالات وکتابہای متعددی نوشتند وبہ بدینطریق در رفعِ اشکالات دانشجویان مبادرت ور زیدند۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ محمد معین، برھان قاطع، کتاب فروشی زوّار، تہران ۳۴۔۱۳۳۰ش،مقدمہ ص ہفتاد ویک تا ہفتاد وھفت۔ ۲۔ میر جمال الدین انجو شیرازی، فرھنگ جھانگیری، بہ کوشش رحیم عفیفی، دانشگاہ مشھد، ۱۳۵۱ش، مقدمہ ص ہشت۔ ۴۔ شہر یار نقوی، سید باحیدر، فرھنگ نویسی فارسی در ہند و پاکستان، انتشارات ادارہ کل نگارش وزارت فرھنگ، تہران، ۱۳۴۱ش۔ ۵۔ ھمو، ھمان، ص ۱۰۲۔ ۶۔ انجو شیرازی، فرھنگ جھانگری، مقدمہ ص ۱۳۔ ۷۔ ھمو، ھمان، مقدمہ ص ۱۳۔ ۸۔ ھمو، ھمان، مقدمہ ص ۱۵۔ ۹۔ ھمو، ھمان، مقدمہ ص۱۷۔ ۱۰۔ ھمو، ھمان، مقدمہ ص۲۱۔ ۱۱۔ ھمو، ھمان، مقدمہ ص۲۴۔ ۱۲۔ ھمو، ھمان، مقدمہ ص۳۹۔۲۸۔ ۱۳۔ ھمو، ھمان، مقدمہ ص ۳۵۔ ۱۴۔ محمد معین، برھان قاطع،مقدمہ، ص ط۔ ۱۵۔ عبدالرشید تتوی، فرھنگ رشیدی، بہ تحقیق و تصحیح محمد عباسی، کتاب فروشی بارانی، تہران، بی تا، ص ۱۴ بہ بعد۔ ۱۶۔ ھمو، ھمان، ص۱۴۔ ۱۷۔ سید کمال جوادی، ’’آغاز و ارتقای دستور نویسی فارسی در شبہ قارہ پاکستان و ہند‘‘، نسخۂ ماشین شدۂ رسالۂ دکتری، دانشگاہ پنجاب لاہو ر، ۱۴۱۲ھـ ق، ص ۲۰۰۔ ۱۸۔ ھمو، ھمان، ص۱۹۰۔۱۴۵۔ ۱۹۔ ھمو، ھمان، ص ۲۷۱۔ ۲۰۔ غلام دستگیر، مولانا، قوانین دستگیری، لکھنؤ، بی تا، ص۴۸۔۴۶۔ ۲۱۔ محمد صدیق خان شبلی، تأثیر زبان فارسی بر زبان اردو، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد،۱۳۷۰ش، ص ۱۷۔ ۲۲۔ محمد حسین قتیل لاہوری، نھرالفصاحت، نولکشور، لکھنؤ، ۱۹۰۰م، ص ۴۳۔۴۲۔ ۲۳۔ نجم الغنی، نھج الادب، نولکشور، لکھنؤ ، ۱۹۱۹م، ص ۷۷۶۔ ۲۴۔ ھمو، ھمان، ص ۷۸۰۔۷۷۷۔ ۲۵۔ ھمو، ھمان، ص ۹۔۸۰۲۔ ۲۶۔ شبلی، تأثیر زبان فارسی بر زبان اردو ، ص ۱۳۴۔ ۲۷۔ نجم الغنی، نھج الادب ، ص ۸۰۲ بہ بعد۔ ۲۸۔ سراج الدین علی خان آرزو، مثمر، بہ کوشش ریحانہ خاتون، مؤسسۂ مطالعات آسیای مرکزی و غربی، دانشگاہ کراچی، ۱۹۹۳م، ص ۱۔ ۲۹۔ ھمو، ھمان، فہرست اول ۔ ۳۰۔ ھمو، ھمان، ص ۱۷۵۔ ۳۱۔ محمد حسین آزاد، سخندان فارس (اردو)، بہ کوشش محمد صادق، مجلس ترقی ادب، لاہور، ۱۹۹۰م، ص۲۴۔ ۳۲۔ آرزو، مثمر، ص ۲۰۹۔ ۳۳۔ ھمو، ھمان، ص۲۰۔۲۰۹۔ ۳۴۔ محمد صادق، سخندان فارس(اردو )، مقدمۂ مرتب، ص ۱۔ ۳۵۔ ھمو، ھمان، ھمانجا۔ ۳۶۔ ھمو، ھمان، ھمانجا۔ ۳۷۔ ھمو، ھمان، ص ۵۶۔۵۱۔ ۳۸۔ ھمو، ھمان، ص ۶۲۔۵۹۔ ۳۹۔ ھمو، ھمان، ص ۱۱۴۔۷۶۔ ۴۰۔ ھمو، ھمان،بخش دوم ، ص ۴۴۲۔۱۲۸۔ خخخ نگاہی بہ مھم ترین موضوعات غزلیاتِ امیر خسرو دہلوی شازیہ بشیر چکیدہ امیر خسرو(م۷۲۵ ہـ ق)، شاعر بلندآوازۂ فارسی گوی شبہ قارہ،از محبوبترین سخن سرایان این بوم و بر بہ حساب می آید۔ بیش از ہفت قرن می گذرد اما از تأثیر و نفوذ بی مانند او امروز ھم نمی توان انکار کرد۔ غزلیات خسرو ہمیشہ مورد توجہ محافل ادبی وعرفانی این سامان بودہ وہست در مقالہ زیر دلپسند ترین موضوعات خسرو در غزلیاتش مورد معرفی وبررسی قرارگرفتہ است۔ واژہای کلیدی: خسرو، غزل، محتویات۔ روشن چو روز گشت در آفاق سوز من۱؎ این شعلہ کز جگر بہ شب تار می کشم۱؎ امیر خسرو از بزرگترین و برجستہ ترین شعر ای فارسی زبان شبہ قارہ واز آن دستہ از مشاہیری است کہ برای مردم این مرز و بوم ہمو ارہ باعث افتخار بودہ اند۔اسم کامل او امیر ناصر الدین بن سیف الدین ابو الحسن امیر خسرو دھلوی است۔۲؎ او در سال ۶۵۱ھـ در پتیالی چشم بہ جھان گشود۔۳؎ پدرش سیف الدین محمود در روزگار حملۂ مغولان از شھر کش بہ ہندوستان آمد و بہ دربارِ شمس الدین التتمش، سلطان دھلی، پیوست۔ خسرو ھشت سال داشت کہ از سایۂ پدری محروم گشت و پدر بزرگ مادری اش عماد الملک سرپرستی او را بہ عہدہ گرفت۔ عماد الملک نہ فقط جاہ و ثروت داشت بلکہ صاحب علم و فضل نیز بود و صرف و نحو و نجوم و سایر علوم متداولہ را می دانست۔ بہ گفتۂ شبلی، خسرو در حدود بیست سالگی تمام علوم متداولہ را فراگرفتہ بود۔۴؎ و با زبانھای مختلف نیز آشنایی کامل داشت۔ علاوہ بر ترکی کہ زبان مادری او بود، وی در زبانھای فارسی، عربی، و ھندی وھندوی (پنجابی کہ در آن زمان ھندوی گفتہ می شد) نیز دست کامل داشت۔ خسرو سرا سرِ زندگی خود را در دربار ھای پادشاھان و خوانین گذراند و در مدح آنان اشعار فراوان سرود۔ افزون بر آن ارادت زیادی بہ مرشد خویش حضرت نظام الدین اولیاء داشت وعشق او بہ مرشدش بہ جایی رسیدہ بود کہ وقتی خبر ارتحال مشار الیہ را شنید، بی حال شد در ظرف شش ماہ پس از وصالش در ۱۸شوال ۷۲۵ھـ بدرودِ حیات گفت و در پای حضرت نظام الدین اولیاء مدفون گردید۔ امیر خسرو ھنوز کودک بود کہ شروع بہ شعر گفتن نمود۔ در دیباچۂ دیوان غرۃالکمال می نویسد: ’’درآن صغرسن کہ دندان می افتاد، سخن می گفتم وگوھر از دھانم ریخت۔‘‘۵؎درآغاز سلطانی تخلص می کرد کہ در اغلب غزلھای تحفۃ الصغر دیدہ می شود، البتہ چندی بعد خسرو را بطور تخلص برگزید۔ دربارۂ آثارش جامی در نفحات الانس می نویسد: ’’او نود و نہ کتاب تصنیف کردہ است۔‘‘۶؎ زرین کوب می نویسد: ’’روی ھمرفتہ آثارش بنا بر مشہور نزدیک چہار صد ہزار بیت بہ نظم و نثر است۔‘‘۷؎ البتہ مجموع آثار امیر خسرو کہ امروز در دست است، بدین قرار است: دواوین ۱۔ تحفۃ الصغر، ۲۔وسط الحیات، ۳۔ غرۃ الکمال، ۴۔بقیہ نقیہ، ۵۔نھایۃ الکمال مثنویھای تاریخی ۱۔ قران السعدین، ۲۔مفتاح الفتوح، ۳۔ دولرانی خضرخان، ۴۔ نہ سپھر ،۵۔ تغلق نامہ خمسہ ۱۔ مطلع الانوار، ۲۔ شیرین و خسرو، ۳۔ مجنون و لیلی، ۴۔ آیینۂ سکندری،۵۔ ھشت بہشت آثار منثور ۱۔ افضل الفؤاد، ۲۔ اعجاز خسروی، ۳۔ خزائن الفتوح محتوای غزلیات خسرو درمیان شاعران فارسی گوی شبہ قارہ امیر خسرو از اھمیت فوق العادہ ای برخوردار است بلکہ می توان گفت کہ او گل سر سبد شعرای فارسی زبان این منطقہ است و در ھر صنف اشعار نغز و شیرینی دارد است۔ از نظر مثنوی سرایی او را می توان از استادان شعر دانست۔ در قصیدہ گویی او بہ منصب ملک الشعرای چندین پادشاہ نایل آمد، و از نظر رباعی و مرثیہ گویی نیز از شاعران ممتاز بہ حساب می آید، و افزون بر ھمہ غزل وی بینھایت شیرین است و بہ نظر منتقدان و سخن سنجان اگر خسرو فقط غزل می سرود، بازھم از اھمیت او ھیچ کاستہ نمی شد۔ غزل خسرو از نظر اندیشہ نیز اھمیت فوق العادہ ای دارد۔ در غزلیات او مانند فرخی، عنصری و عسجدی ذکر بادہ نیز ھست و مانند سنایی، عطار و مولوی رنگ عرفانی نیز دیدہ می شود، ومانند غزل سعدی عشق انسانی و زمینی نیز وجود دارد ومانند غزل مولوی شیفتگی عارفانہ نیز جلب توجہ می کند۔ او ھمچون ناصر خسرو و سعدی بہ پندو اندرز ھم می پردازد، و مثل انوری وخاقانی ھنر و دانش را نیز نشان می دھد۔ در غزلھای او مانند شاعران امروز مسایل اجتماعی و سیاسی ھم بہ چشم می خورد و او مانند یک متفکر بزرگ برای حل آنھا پیشنھاد ھایی ہم ارائہ می کند۔موضوعات مھم غزلیات خسرو در ذیل بررسی می شود۔ ستایش خدا ستایش خداوند متعال از موضوعات مھم و اساسی شعر فارسی بودہ است۔ لذا این موضوع در کلام خسرو نیز کاربرد فراوانی دارد۔ ای ز تو کار سازی ھمہ کس ھمہ را ھم تو کارسازی و بس ھست عرفان تو بہ عقل چنانک کوہ سنجد کسی بہ پر مگس از من ادراک تو بدان ماند کابلھی کردہ باد را بہ قفس در صفاتِ کمالِ ھستی تو عقل مست است و ناطقہ جرس۸؎ ستایشِ پیامبر (ص) نعت پیامبر اسلام نیز مورد توجہ شاعران فارسی بودہ است ودر این زمینہ عبدالرحمن جامی، شاعر بزرگ قرن نھم ھجری، جایگاہ برجستہ ای دارد۔ خسرو نیز مانند شاعران دیگر فارسی عشق و علاقۂ خویش نسبت بہ پیامبر گرامی را نشان دادہ است۔ ای دل و اماندہ خیز ، رہ سویِ جانان طلب وز نفسِ اھل درد مایۂ درمان طلب پردۂ اعلاست عشق، گر مَلَکی، این گشای لجۂ دریاست عشق، گرگھری، آن طلب چند مرادت ز فقر، کشف وکرامات چند چون خضرت آشناست، چشمۂ حیوان طلب مست شو ، ای ھوشیار، لیک نہ زین بادہ خور از قدحِ مصطفی (ص) بادۂ احسان طلب ۹؎ تصوف وعرفان یاد آور می شویم کہ حکیم سنایی، شاعر قرن ششم، نخستین کسی بود کہ عرفان و تصوف را بہ عنوان یک موضوع مستقل در شعر فارسی رواج داد۔ سپس عطار، شاعر بزرگ قرن ششم و ھفتم، و پس از وی جلال الدین محمد بلخی، بزرگترین شاعر عرفانی فارسی کہ در قرن ھفتم زندگی می کرد، شعر عرفانی را بہ اوج کمال رساندند۔ در شعر خسرو نیز تأثیر این ھر سہ شاعر بزرگ ھویداست: برتر جھان بہ جادۂ ھمت کہ کاھل اند آن بختیان کہ سدرہ وطوبٰی چریدہ اند جان تیزھست بادگران این گرو را کز بھر عزم عالم وحدت پریدہ اند۱۰؎ بہ گفتۂ شاعر وقتی انسان لباسِ تصوف و عرفان را بہ تن می کند، از ھر چیز این جھان فانی غافل می شود، و بہ حق متصل می گردد: خرد مجوی ز خسرو کہ اھل معنی را نظر بہ عشق حقیقت بود نہ عقل مجاز۱۱؎ در جای دیگر می گوید: تا دامن از بساط جھان در کشیدہ ایم رخت خرد بہ کوی قلندر کشیدہ ایم ای ساقی، از قرابہ فرو ریز می کہ ما خونابہ ھا ز شیشۂ اخضر کشیدہ ایم۱۲؎ فقر و درویشی خسرو تمامِ زندگانی اش را با پادشاھان و امرا بسر برد ولی ھیچوقت بہ شکوہ و جلال دنیوی اعتنایی نکرد۔او فقر و شکستہ نفسی را دوست داشت کہ از کلامش ھم روشن است: قلندر خوش است بی سروپا زیستن کارِ جھان را کسی چون سرو پایی ندید ھم نفسان را خرد بیخت بہ غربالِ صدق در دلِ ویران شان گنج وفایی ندید۱۳؎ اھل خرد کہ از ھمہ عالم بریدہ اند داند خرد کہ ازچہ بہ کنج آرمیدہ اند دانندگان کہ وقت جھان خوش بدیدہ اند خوش وقتشان کہ گوشۂ عزلت گزیدہ اند۱۴؎ قناعت خسرو مرد قانعی بود، و دیگران را نیز پند می داد کہ راہ قناعت را اختیار کنند: مفلسی از پادشایی خوشتر است مفسدی از پارسایی خوشتر است پادشاھی راست درد سر ولی چون نگہ کردم گدایی خوشتر است پادشاھان چون بہ خود ندھند راہ با فقیران بی نوایی خوشتر است آدمی چون کبر در سر می کند با سگ کو، آشنایی خوشتر است۱۵؎ وی بسیاری جاھا ارزش واھمیت قناعت را توضیح دادہ وآن را ثروتی قرار می دھد و می گوید کہ اگر کسی این ثروت را ازدست ندھد، از ھر رنج و غم جھان فانی آزاد می شود و راحت قلبی می یابد: اگر خواھی نبینی رنج بسیار بہ اندک مایہ راحت باش خورسند۱۶؎ وی درویش نبود ولی ھمیشہ مانند درویشان علَم قناعت رابرافراشتہ نگھداشت: ای دل علَم بہ ملک قناعت بلند کن چشم طمع ز خوان خسان بی گزند کن۱۷؎ اخلاق آموزی شاعر نمایندۂ یک جامعہ و شعرش منعکس کنندۂ اوضاع زمانش می باشد۔ این ھم می توان گفت کہ فرھنگ وتمدن و اخلاق یک جامعہ را می توان در ادبیات آن دورہ بویژہ در شعر مشاہدہ نمود۔ شعر خسرو نیز نشانگر زمان خود است۔ او بہ اخلاق سازی توجہِ خاص دارد و در شعر نہ تنھا مسایل عادی جامعہ را مطرح می کند بلکہ راہی ہم برای حل آنھا ارائہ می دہد: پیرشدی کوژپشت دل بکش از دست نفس زانکہ کمان کس نداد دشمن کین توز را۱۸؎ وی حل مسایل جامعہ را درحسن اخلاق و زیبایی کردار می یابد: ز زشت خویی ھم صحبتان دھر حذر کُن کہ خویِِ زشت بدان صحبت عزیز نیرزد ۱۹؎ او درس اخلاق می دھد و بر آن است کہ این جھان فانی بہ انجام خود خواھد رسید، فقط نیکی و اخلاق خوب باقی خواھد ماند: بہ نام نیک تو را عمر جاودان بادا تو نام نیک طلب، عمر جاودان این است۲۰؎ چون بہ گیتی ہرچہ می آید، روان خواھد گذشت خرم آنکس کو نکو نام از جھان خواھد گذشت۲۱؎ پندو موعظت گفتنی است کہ پند و اندرز خسرو طوری بیان شدہ کہ شاعر نظرِ خود را تحمیل نکردہ بلکہ مطالب را بہ چنان نحوِ زیبایی آوردہ کہ خوانندہ خواہ نخواہ تحت تأثیر آن قرار می گیرد: خرد ز بھر کمال وکنیش آلت مال چو ابلھان بہ ترازوی زر سفال مسنج ز خوی زشت پس از مردن تو ھم چہ عجب کہ استخوانت کند سنگ چون صف شطرنج اگرچہ ناخوشت آید نصیحت خسرو شفاست آن ھمہ ، از تلخی ھلیلہ مرنج۲۲؎ بلند ھمتی خسرو در ضمن مضامین اخلاقی درس بلند ھمتی ھم می دہد و توصیہ می کند کہ از رنج و فشار زمان تنگ دل نباید شد: ای دل وا ماندہ خیز ، رہ سوی جانان طلب وز نفس اھل درد مایۂ درمان طلب شیر شو و صید را در تہ چنگال کش مرد شو وخصم را بر سر میدان طلب۲۳؎ دل را فراخ کن ز پی صید آسمان زیرا ملک بہ دام کبوتر بستہ اند۲۴؎ دشمن گرت ز پستی ھمت لگد زند تو خاک راہ او شو و ھمت بلند کن۲۵؎ گاھی بہ خوانندہ توصیہ می کند کہ از کارھای زشت بگریزد و لباس ریا و ظاھر پرستی را درآورد و بہ حسن باطن خود توجہ کند: چوکار ھای جھان است جملہ بی بنیاد حکیم در وی ننھاد کارھا بنیاد مپر ز باد غرور ار بلندی ای داری کہ خس بلند شد از باد، لیک باز افتاد چو ھست بندۂ خلق آدمی ز بھر طمع خوشا کسی کہ ازین بندگی بود آزاد چنان بزی کہ نمیری، اگر توانی زیست چو ھر کہ ھست بہ عالم برای مُردن زاد۲۶؎ شکایت روزگار و بی ثباتی جھان شکایت روزگار نامساعد و بدبختی و اوضاع وخیم زمان در گفتہ ھای ھر شاعر دیدہ می شود۔ در شعر خسرو نیز با چنین ابیاتی روبرو می شویم۔ او در برابر اوضاع ناسازگارِ جامعہ می ایستد و مقاومت می کند۔ اما گاھی از تلخی ایام بقدری ناراحت می گردد کہ قلم وی بہ شکوہ وشکایت می پردازد: فلک باکس دل یکتا ندارد ز صد دیدہ یکی بینا ندارد درخت دھر سر تا پای خار است تو گل جویی و او اصلاً ندارد جھان از مردمی ھا مردمان را نویدی می دھد، اما ندارد چرا خسرو نیندیشی تو امروز از آن فردا کہ پس فردا ندارد۲۷؎ ھمین موضوع را در غزل دیگر ببینید: عافیت را در ھمہ عالم نمی یابم نشان گرچہ می گردم بہ عالم ھم نمی یابم نشان آدمیت را کجا بر تختہ طینت کنم کآدمی را از بنی آدم نمی یابم نشان مردمی جستن ز ھر نامردمی نامردمیست چون ز مردم در ھمہ عالم نمی یابم نشان طالعم ناخوب و از اختر نمی بینم اثر سینہ ام مجروح و از مرھم نمی یابم نشان۲۸؎ بی ثباتی جھان از موضوعات مھم شعرای فارسی است۔ خسرو نیز مانند دیگران بہ این موضوع پرداختہ است، و گاھی این احساس بی ثباتی جھان او را مضحمل و ناتوان می سازد، و فضای درد بر شعرش مسلط می گردد۔ او در مورد آغاز و تخلیق کاینات سؤال می پرسد وگاھی دربارۂ ابدالٓاباد از خداوند متعال پرسش می کند و خویش را در یک جزیرہ ای بیکران می یابد، و دنبال منزل خویش سرگردان شدہ، راہ را گم می کند: زمانہ شکل دگر گشت و رفت آن مہربانی ھا ھمہ خونابۂ حسرت شدست آن دوستگانی ھا عزیزانی کہ از صبحت گرانتر بودہ اند از جان چو بر دلھا گران گشتند بردند آن گرانی ھا نشان ھمدمان جایی نمی بینم ، چہ شد آری زمانہ محو کرد از سر، دگر رہ آن گرانی ھا۲۹؎ طبیعت ستایی شاعران سبک خراسانی در تشبیبِ قصاید طبیعت را می ستودند۔ بنا بر این بر خی از قصیدہ ھا بہ عنوان بھاریہ و خزانیہ معروف شد۔ تقریباً سایر شعرا ازین روش استقبال کردہ اند و خسرو نیز شامل آنھاست۔ وی در غزلیاتش ازین موضوع استفادۂ شایانی کردہ و در ستایش طبیعت از شاعران دیگر گامی جلوتر رفتہ ودرین زمینہ اشعار فراوانی سرودہ است۔ صبا نو کرد باغ و بوستان را پیالہ داد نرگس ارغوان را سحرگاھان چکید از قطرہ ای ابر گلو ترگشت مرغ صبح خوان را۳۰؎ خسرو مناظرطبیعت را پیش چشم خوانندہ تصویر می کند: بہار پردہ بر انداخت روی نیکو را نمونہ گشت جھان بوستان مینو را یکی در ابر بھاری نگر ز رشتۂ صبح چگونہ می گسلد دانہ ھای لؤلؤ را۳۱؎ خسرو بھار را دوست دارد وآن را موضوع شعر قرار می دہد: رسید فصل گل و باد عنبر افشان است نگارخانۂ جانان بہشت رضوان است عجب کہ جام نمی افتد از کف نرگس چنانکہ او بہ غنودن فتان وخیزان است۳۲؎ او دلدادۂ زیبایی طبعیت است و با استفادہ از واژگان ہمانندیک نقاش ماہر تصاویری خلق می کند: بھار آمد و گلھای بوستان بشکفت بہ خوشدلی و طرب روی دوستان بشکفت بدان صفت کہ گل از باد نشکفد بہ چمن ز بادہ بادہ کشان را بھار جان بشکفت۳۳؎ انعکاس فرھنگ بومی در شعر کلاسیک فارسی ہند انعکاس فرھنگ بومی زیاد بہ چشم نمی خورد، و وقتی کلام یک شاعر خراسانی می خوانیم، نمی توانیم آن را از کلام شاعر شبہ قارہ فرق کنیم۔ اما شعر خسرو از این نظر بسیار مھم است کہ در آن فرھنگ وتمدن بومی انعکاسِ وسیعی یافتہ است: جان فدای دوست کن، کم زان زن ھندو نہ ای کز وفای شوی در آتش بسوزد خویش را۳۴؎ ھندوان را زندہ سوزند، این چنین مُردہ مسوز بندہ خسرو را کہ تُرک است آخر و ھندوی تست۳۵؎ خسرو وقتی دربارۂ اینگو نہ موضوعہا زبانِ قلم را می گشاید، بدون شک و تردید می توان گفت کہ سرایندۂ آن یک شاعر ھندی است: مُردن از دوستی، ای دوست، ز ھندو آموز زندہ در آتشِ سوزان شدن آسان نبود۳۶؎ چو ہندوان کہ بہ سوی درخت سجدہ برند نماز من بہ سوی قامت بلند تو باد۳۷؎ رندی و سر مستی رندی و سرمستی در شعر فارسی موضوع خاصی بودہ است۔ شاعران عارف مشرب در شعرشان از این موضوع از ھمہ بیشتر استفادہ کردہ اند۔ در شعر خسرو نیز رندی و سرمستی حالت ویژہ ای دارد، و شاعر خودش را بہ عنوان یک سرمست و رند معرفی می کند: مست و لایعقل گذشتم از در میخانہ دوش سالکی دیدم نشستہ پیش پیر می فروش گشتہ از دنیا و ما فیھا بہ کلی اختیار از پی یک جرعہ می بر باد دادہ عقل وھوش گفت ای غافل، کجایی چند گردی ھر طرف؟ بگذر ازخویش و درآو شرب مایک جرعہ نوش۳۸؎ صافی مدہ ای دوست کہ ما دُردکشانیم نی رند تمامیم کزین رند وشانیم۳۹؎ وقتی او عقل و عشق را مورد مقایسہ قرار می دھد، ھمیشہ از رندی و سرمستی و جنون و دیوانگی ستایش می کند: سامان ز ما طلب مکن، ای پارسا کہ من میخوارہ و سفال بہ تارک شکستہ ایم در دہ شراب شادی از آن رو کہ عقل رفت دانی کہ از کدام بلا باز رستہ ایم؟ خسرو ، چہ جای صرفۂ جان است و بیم سر ما را کہ پیش سنگ ملامت نشستہ ایم۴۰؎ بادہ ستایی از آغاز شعر فارسی شراب و بادہ و می از کلمات محبوب شاعران بودہ است۔ در شعر فارسی گاھی این می ناب مجازی است وگاھی حقیقی۔عارفان و متصوفان وقتی در موردِ شراب حرف می زنند، منظورشان ھمان شراب طہور است۔ در شعر خسرو نیز بادہ ستایی اھمیت ویژہ ای دارد: بیا ساقی کہ ایام بھار است سمن مست است ونرگس در خمار است مرو مطرب کہ ایام نشاط است بدہ ساقی تو جامی کش بھار است۴۱؎ ساقیا بادہ دہ امروز کہ جانان اینجاست سر گلزار نداریم کہ بستان اینجاست۴۲؎ عشق شاعران ھر زبان دربارۂ محبت و عشق بہ فراوان شعر سرودہ اند و شعر فارسی نیز مملو است از شعر عاشقانہ۔ خسرو نیز از چنین تأثیر دور نماندہ و موضوع عشق بیشتر اشعار او را در برگرفتہ است۔ اما گفتنی است کہ عشق خسرو عالی و برتر از شاعران سبک خراسانی است۔ ایھام عشق حافظ در شعر خسرو پیدا نیست بلکہ غزلیات وی بیشتر یاد آورشعر سعدی است: گنج عشق تو نھان شد در دل ویران ما می زند زان شعلہ دایم آتشی درجان ما۴۳؎ مقایسۂ عقل و عشق شاعران فلسفہ و منطق را در برابر عشق و جنون قرار می دہند۔ یک فلسفی و منطقی کہ بہ گفتۂ مولوی پای چویین دارد، نزد سایر شاعران فارسی مورد نکوھش قرار گرفتہ است۔ خسرو نیز در استقبال شاعران وعارفان قرون گذشتہ عشق و عقل را باھم سنجیدہ و ھمیشہ در شعر وی عقل در برابر جنون باختہ است۔مثلاً : عقل اگر گوید کہ عشق از سربنہ، معذور دار دورکن از سر ز ھم عقل خیال اندیش را۴۴؎ غلام عشق شو وخسرو بہ زیر تیغ گردن نہ حدیث عقل را مشنو کہ کارش سرسری آمد۴۵؎ در چنین ابیات خسرو ھنر خویش را بہ نحو احسن نشان دادہ و ابیاتی نغز سرودہ است: عشق در سرفتاد و عقل برفت کاین دو در یک مکان نمی گنجد۴۶؎ یا وقتی دل و جان وخردی ھمرہ ما بود عشق آمد و زیشان ھمہ بیگانہ بماندیم۴۷؎ ھجر و فراق خسرو درد ھجر و فراق را نیز بیان نمودہ است: ابر می بارد و من می شوم از یار جدا چون کنم دل بہ چنین روز ز دلدار جدا ابر و باران و من و یار ستادہ بہ وداع من جدا گریہ کنان ، ابر جدا ، یار جدا۴۸؎ خودستایی شکی نیست کہ خسرو از شاعران بزرگ فارسی است و او خودش نیز از این واقعیت آگاہی داشت۔ در شعر او خود ستایی و تعلی ھم دیدہ می شود: بہ باغ مجلس خود ھمچو بلبل نگہ کن خسرو شیرین زبان را۴۹؎ خسروا ، شعر تو اسرارِ خدا نیست مگر؟ کز سخن ھای تو ام بوی حسن می آید۵۰؎ خسرو ظاھراً در بعضی جاھا در مدح خویش مبالغہ کردہ است، بازھم خود ستایی وی قبول کردنی و پذیرفتنی است: معطر ازان می کند گل چمن را کش از نظم خسرو ذخیرہ ست بوھا۵۱؎ خخخ یادداشتھا ۱۔ خسرو،کلیات غزلیات، بہ کوشش اقبال صلاح الدین (در چہار جلد) پیکجز،لاہور ۱۹۷۵م، ج۳، ص ۶۸۶۔ ۲۔ ذبیح اﷲ صفا ، تاریخ ادبیات در ایران ، تہران،۱۳۷۵ ش ،ج۳،ص۷۷۱۔ ۳۔ رضا زادہ شفق، تاریخ ادبیات ایران ،تہران،۱۳۴۰ش، ص ۳۰۷۔ ۴۔ شبلی نعمانی، شعر العجم، کاروان پریس،لاہور ، بی تاج۲، ص۹۸۔ ۵۔ خسرو، دیوان غرۃ الکمال، دہلی، بی تا،دیباچہ، ص ۶۹۔ ۶۔ عبدالرحمن جامی، نفحات الانس،لاہور،۱۹۲۷م، ص ۶۱۰۔ ۷۔ عبدالحسین زرین کوب، باکاروان حلہ،تہران، ص ۲۶۴۔ ۸۔ کلیات غزلیات،ج۳،ص۱۰۵ ۹۔ ہمان،ج۱،ص۲۳۷۔ ۱۰۔ ہمان،ج۲،ص۷۲۔ ۱۱۔ ہمان،ج۳،ص۸۳۔ ۱۲۔ ہمان،ج۳،ص۴۷۰۔ ۱۳۔ ہمان،ج۲،ص۶۵۶۔ ۱۴۔ ہمان،ص۷۲۰۔ ۱۵۔ ہمان،ج۱،ص۴۹۲۔ ۱۶۔ ہمان،ج۲،ص۲۲۳۔ ۱۷۔ ہمان،ج۳،ص۷۰۸۔ ۱۸۔ ہمان،ج۲،ص۲۲۳۔ ۱۹۔ ہمان،ج۲،ص۸۱۶۔ ۲۰۔ ہمان،ج۱،ص۷۵۸۔ ۲۱۔ ہمان،۳۶۸۔ ۲۲۔ ہمان،ص۷۶۵۔ ۲۳۔ ہمان،ص۲۳۸۔ ۲۴۔ ہمان،ج۲،ص۷۲۰۔ ۲۵۔ ہمان،ج۳،ص۷۰۹۔ ۲۶۔ ہمان،ج۲،ص۹۱۵۔ ۲۷۔ ہمان،ج۲،ص۳۔۲۵۲۔ ۲۸۔ ہمان،ج۳،ص۶۷۵۔ ۲۹۔ ہمان،ج۱،ص۹۔ ۳۰۔ ہمان،ص۱۷۔ ۳۱۔ ہمان،ص۹۰۔ ۳۲۔ ہمان،ص۴۶۷۔ ۳۳۔ ہمان ،ص۷۱۷۔ ۳۴۔ ہمان،ص۱۸۵۔ ۳۵۔ ہمان،ص۳۸۷۔ ۳۶۔ ہمان ج۲،ص۵۲۸۔ ۳۷۔ ہمان ج۳،ص۱۰۷۴۔ ۳۸۔ ہمان ، ص۱۲۶۔ ۳۹۔ ہمان ج۲ ، ص۴۔ ۴۰۔ ہمان ج۱ ، ص۴۷۲۔ ۴۱۔ ہمان ، ص۳۱۲۔ ۴۲۔ ہمان ، ص۴۴۲۔ ۴۳۔ ہمان، ج۳ ، ص۱۰۵۔ ۴۴۔ ہمان، ج۱ ، ص۱۸۵۔ ۴۵۔ ہمان، ج۲ ، ص۳۴۔ ۴۶۔ ہمان ، ص۹۷۱۔ ۴۷۔ ہمان، ج۳، ص۱۔ ۴۸۔ ہمان، ج۱، ص۱۔ ۴۹۔ ہمان، ص۱۸۔ ۵۰۔ ہمان، ج۲، ص۵۲۵۔ ۵۱۔ ہمان، ج۱، ص۱۹۴۔ ززز علاّمہ سیّد اولاد حسین شادان بلگرامی دکتر آفتاب اصغر چکیدہ علامہ سیّد اولاد حسین شادان بلگرامی درعِدادِ اساتیدِ معروف و ممتاز فارسی شبہ قارہ محسوبست۔ وی با علامہ اقبال روابط صمیمانہ ای داشتہ و مشارٌ الیہ نیز برای او احترام خاصی قایل بودہ۔ بلگرامی بہ اردو و فارسی شعر ھم می سرود۔ خوش نویسی او نیز دارای اہمیت است۔ از وِی علاوہ برشاگردان عدیدہ، آثار گونہ گون متعددی نیز بر جای ماندہ است۔ واژہ ھای کلیدی: استاد بلگرامی، شاعر، خوش نویس، شاگردان، آثار۔ علامہ سیّد اولاد حسین شادان بلگرامی (۱۹۴۸۔۱۸۶۹م)، دوست علامہ محمد اقبال واستاد بسیاری از استادان برجستۂ فارسی در شبہ قارۂ ھند وپاکستان، بہ فارسی و اردو شعرمی سرود و خوشنویس خوبی ہم بود۔ بنا بہ گفتۂ سیّد اصغر علی شادانی، پسر خواندۂ علامہ شادان بلگرامی و مؤلفِ حیات شادان بلگرامی سلسلۂ نسبش بہ ۳۴ واسطہ بہ امام علی نقی (ع) منتھی می گردد۔ خانوادہ اش اول از سامرہ بہ بخارا مھاجرت نمود و سپس یکی از نیاکانش، سیّد جلال بخاری خلیفۂ شیخ بھاء الدین زکریای مولتانی، در آغاز قرن ھشتم ھجری از بخارا بہ مولتان و بعد ھا بہ اُچ (پاکستان فعلی) آمد۔ یکی دیگر از اجدادش، سیّد کمال الدین از اُچ راھسپار بلگرام (ھند فعلی) گردید و در ھمانجا رحلِ اقامت افکند۔۱؎ سیّد اولاد حسین شادان بلگرامی در آرہ، از توابع شاہ آباد استان بھار در ھند، متولد گردید و در پنج سالگی در محضر پدر بزرگش، سیّد فدا حسین بلگرامی، تحصیل فارسی را آغاز نمود و کتابھایی چون گلستان، بوستان، سکندر نامہ، یوسف زلیخا، دیوان عرفی، انشای ابو الفضل و امثال آنھا خواند۔ بعلاوہ از بزرگترین استادان عربی وفارسی زمانش مانند مولوی غلام حیدر ارشد بلگرامی، مولوی کرار علی بلگرامی، میر بھادر علی ، سیّد وارث علی بلگرامی، مرزا ابوتراب کشمیری (معلم صرف و نحو و منطق) و مولوی ظھور حسین (معلم مقامات بدیعی و سبعہ معلقہ) نیز کسب فیض نمود۔ در ۱۸۸۲م پیش شوھر خواھر خود، حجۃ الاسلام شمس العلماء مولوی سیّد حسین بحرالعلوم کہ معلمش ھم بود، بہ لکھنؤ رفت و پس از پایان بردن دورۂ مقدماتی در دبستان مسیون چرچ۲؎ و دورۂ متوسطہ در دبیرستان سنتینل۳؎ کہ در آنجا نخستین رمان نویس اردو، میرزا ھادی علی رسوا، صاحب امراؤ جان ادا، معلم فارسی بود و دبیرستان اسلامیہ (بنا کردۂ راجہ سر امیر حسین، والیِ محمود آباد ) تمام امتحانھای مروج فارسی مثلِ منشی، منشی عالم و منشی فاضل را کہ توسط دانشگاہ پنجاب برگزار می شد، باموفقیت تمام گذرانید۔ در سال ۱۸۹۳م اول بعنوان معلم انگلیسی وبعدھا بطور معلم فارسی شروع بہ کار کرد۔ در سال ۱۹۰۱م در بزرگترین درسگاہ عربی و فارسیِ منطقہ، مدرسۂ عالیۂ رامپور معلم فارسی تعیین گردید۔ در سال ۱۹۱۰م عازم عراق گردید و بعد از زیارت عتبات عالیات و دو ماہ اقامت در عراق بہ رامپور باز گشت و در آنجا در حدود ۲۲سال در تدریس زبان و ادب فارسی مشغول ماند۔۴؎ درسال ۱۹۲۳م آگھی برای سمت استاد فارسی در دانشکدۂ خاور شناسی دانشگاہ پنجاب در روزنامہ ھا منتشر گردید۔ علاوہ بر شادان بلگرامی، استادان ممتاز شبہ قارہ ھمچون حافظ محمود شیرانی مؤلف تنقید شعر العجم، سیّد محمد سبطین استاد عربی در دانشکدۂ لودیانہ، مولوی عبدالعزیز میمن سیف راجکوتی معلم عربی در دانشکدۂ ادوارد پیشاور ھم داو طلب بودند۔ مولوی محمد شفیع رئیس دانشکدۂ خاور شناسی دانشگاہ پنجاب، لاھور، از میان ۷۲ داو طلب، چھار نفر مذکور را معرفی کرد ولی رئیس دانشگاہ پنجاب، پرفسور وولنر، از آنھا فقط استاد شادان را انتخاب کرد کہ در دانشکدۂ مزبور تا پانزدہ سال آیندہ، علاوہ بر تدریس زبان و ادبیات فارسی، ریاست بخش فارسی را نیز بعھدہ داشت۔۵؎ پس از باز نشستگی در۲۹ سپتامبر ۱۹۳۸م از دانشکدۂ خاور شناسی، استاد شادان مجدداً بعنوان استاد فارسی (وبعدھا بطور رئیس) بہ مدرسۂ عالیۂ رامپور بازگشت و تا وفات خود در سال ۱۹۴۸م در ھمانجا انجام وظیفہ می کرد۔ وی در ۷۸ سالگی، روز ھفدھم ژانویہ ۱۹۴۸م در ایالت رامپورِ ھندوستان، درگذشت و در گورستان موسوم بہ ’’مقابر مؤمنین‘‘ در نزدیکی دانشکدۂ رضا در رامپور مدفون گردید۔۶؎ روابط شادان با علامہ اقبال مؤلف حیات شادان بلگرامی در مورد استفادۂ علمی علامہ اقبال از شادان وتعظیم و تکریم او چنین نوشتہ است: علامہ اقبال ۔۔۔چند سال کوچکتر از حضرت شادان بودند۔۔۔ ھر گاہ حضرت شادان بہ منزل علامۂ مرحوم تشریف می بردند ایشان بینھایت خوشحال می شدند۔۔۔ سر پا می ایستادند و بعد از نشستن شادان می نشستند۔۔۔ ھمینطور ھنگام مرخصی ھم تا بیرون خانہ مشایعت می نمودند و پس از اظھار و ابراز ادب واحترام مفرط با ایشان خدا حافظی می فرمودند۔ این ھم حسن اخلاق علامہ اقبال بود و ھم اعتراف مرتبۂ علم و فضل حضرت شادان۔ علامہ اقبال مرحوم را ۔۔۔ از حضرت شادان بلگرامی باندازۂ کافی فیض رسید۔ اگرچہ علامہ اقبال بطور رسمی از شادان فارسی نخواندہ بودند، ولی بازھم علاوہ بر زمینۂ زبان و ادب فارسی، برای گشودن گرہ ھای تحقیق لفظی و قواعد عروضی ۔۔۔ گاہ گاھی [ایشان] بہ شادان مراجعہ می نمودند۔ در اکتبر سال ۱۹۲۴م علامہ اقبال با تشریک مساعی حکیم احمد شجاع برای دانش آموزان کلاسھای ششم، ھفتم و ھشتم، کتابی درسی تألیف نمود کہ در پیشگفتارش آمدہ است: لازم دانستیم کہ پیش از چاپ [این کتاب را] بہ یک نفر دانشمند و زبان شناس نشان بدھیم کہ بعد از تجدید نظر او امکان ھیچگونہ عیب و نقصی در آن باقی نماند۔ لذا ما در این مورد بہ علامۂ محترم سیّد اولاد حسین شادان بلگرامی، پرفسور ارشد فارسی، دانشکدۂ خاور شناسی لاھور، زحمت دادیم و نامبردہ بنا بہ خواھش ما پیشنویس آن را تجدید نظر نمودہ، ھر جا صلاح دانست در آن تصحیح فرمود۔ حالا ما مطمئن ھستیم و آن را بمنظور چاپ و نشر بہ چاپخانہ می سپاریم۔۷؎ شعر شادان شادان از بچگی بہ اردو و فارسی شعر میگفت۔ وی در شعرگویی پیرو میرزا غالب بود۔ غزلیاتش در مجلۂ ادبی انتخاب چاپ می شد۔ در علم عروض مھارت تمام داشت۔ وِی شاعر چیرہ دستی بود و منظومہ ھای فارسی و عربی را بہ سہولت بہ شعر اردو در می آورد۔ در نظم کردن قطعات تاریخی بہ فارسی و اردو بسیار معروف بود۔ بعضی از اینگونہ قطعاتش مانند قطعۂ مربوط بہ تاجگذاری ادوارد ھفتم (۱۹۰۱م)، قطعۂ وفات سر سکندر حیات، استاندار پنجاب، (۱۹۴۲م) و قطعہ راجع بہ شکست آلمان در جنگ جھانی دوم (۴۶ـ۱۹۴۰م) و امثال آن دارای بسیار ارزش تاریخی است۔۸؎ خوشنویسی شادان شادان بلگرامی خوشنویس درجۂ یک بود و در این ھنر شاگرد رشید میر احمد حسن حسینی رامپوری بود کہ متخصص سبک میر عماد بہ شمار می رفت۔ در نتیجۂ تمرین خط تحت نظارت استاد خود، شادان در خط نستعلیق ماھر گردید۹؎ وغالباً کتابت اغلب آثار خود را خودش بعمل وی آورد۔ شاگرد نوازی شادان استاد شادان کہ فرزند صلبی نداشت ھمۂ شاگردان معنوی اش را مانند فرزندان حقیقی خود می پنداشت۔ تا وقتیکہ در لاھور ماند ھمیشہ منزل ھای دو طبقہ یا سہ طبقہ ای کرایہ می کرد و در یک طبقہ با خانوادۂ کوچک خود بسر می برد و در طبقہ ھای دیگر دانشجویانی کہ از اطراف واکناف شبہ قارہ برای تحصیل علوم شرقی می آمدند زندگی می کردند۔ از دانشجویان مفلس و قلاش نہ فقط اینکہ کرایہ نمی گرفت بلکہ تمام مخارج تحصیلی آنھا را نیز تأمین می نمود۔ از خانہ تا دانشکدۂ خاور شناسی ھمیشہ پیادہ راہ می رفت و علّتش جز این بنود کہ در بین راہ بہ پرسشھای دانشجویان چپ و راست پاسخ می داد و موقع باز گشت ھم ھمین وضع ادامہ پیدا می کرد۔ بعد از صرف ناھار کمی استراحت می کرد و باز از ساعت چھار تا پاسی از شب بدون ھیچگونہ اخذ حق التدریس، بہ تدریس دانشجویان فاضل فارسی و فوق لیسانس فارسی ادامہ می داد۔۱۰؎ شاگردان شادان استاد شادان مانند استادان خوب، شاگردان خوب نیز بجای گذاشت کہ پس از وفاتش با شاھکار ھای علمی و ادبی خود در زمینۂ زبان و ادبیات فارسی نامش را زندہ نگہ داشتند۔ صدھا شاگرد او از دانشکدۂ خاور شناسی دانشگاہ پنجاب و مدرسہ عالیۂ رامپور بپا خاستند کہ در اطراف واکناف شبہ قارہ پرچم زبان وادبیات فارسی را تا دم واپسین در حال اھتراز نگہ داشتند۔ ممتاز ترین شاگردانش کہ برای اظھار تفاخر و ابراز نسبت شاگردی بہ او بہ نامِ خود کلمۂ ’’شادانی‘‘ اضافہ نمود، عبارت بود از پرفسور دکتر وجاھت حسین عندلیب شادانی۔ شاگردان دیگر استاد شادانی بدین قرارند: مرحوم دکتر کلیم سھسرامی، مدیر اسبق گروہِ فارسی در دانشگاہ راجشاھیِ بانگلادش، دکتر روشن آرا بیگم، رئیس اسبق گروہ فارسی، دانشگاہ کراچی، علامہ عبدالعزیز میمنی راجکوتی، رئیس اسبق گروہ عربی، دانشکدۂ خاور شناسی دانشگاہ پنجاب، جوش ملیح آبادی (یکی از ممتاز ترین شعرای معاصر اردو )، شمس العلماء مولانا تاجور نجیب آبادی (بانی اردو مرکز لاھور)، حافظ محمود شیرانی، نویسندۂ تنقید شعر العجم، پرفسور سیّد عابد علی عابد (محقق، شاعر، نویسندہ و رئیس اسبق دانشکدۂ دیال سینگ، لاھور)، پرفسور حامد حسن قادری (مفسّر معروف قرآن)، سیّد ذوالفقار علی بخاری (مدیر کل اسبقِ سازمانِ رادیوی پاکستان)، پرفسور دکتر محمد باقر (رئیس اسبق دانشکدۂ خاور شناسی، دانشگاہ پنجاب)، جستیس محمد رستم کیانی (مدیر اسبق دادگاہ عالی پنجاب)، مرزا ھادی علی بیگ وامق شادانی (رئیس بخش فارسی، دبیرستان اسلامیۂ لاھور )، سیّد ابو الحسن سیف شادانی (دبیر اسبق مطبوعاتی مجلس اتحاد المسلمین، حیدر آباد دکن، و مدیر اسبق انجمن ایرانیان کراچی )، سیّد محمد جعفری (وابستۂ مطبوعاتی و فرھنگی سفارت پاکستان، تھران)، دکتر ممتاز حسن (رئیس اسبق آکادمی اقبال پاکستان)، مولانا امتیاز علی عرشی رامپوری (غالب شناس برجستہ)، سیّد اصغر علی شادانی (مؤلف حیات شادان بلگرامی)، ارشد شادانی، قاسم شادانی، حبیب شادانی، آل مجتبی شادانی، نگار شادانی، طاھر شادانی، گلشن شادانی، کوکب شادانی، شمس شادانی، والا گوھر شادانی، انجم شادانی، محمود شادانی، وصف شادانی، سیف شادانی، کوکب شادانی، افضل الاطبأ جمال سویدا، ساحل بلگرامی وصدھا دیگر۔۱۱؎ آثار شادان شادان بلگرامی علاوہ بر شاگردان متعددی آثار زیادی نیز از خود برجای گذاشتہ است کہ عبارت اند از: ۱۔ شرح درۂ نادرہ میرزا مھدی کہ در سال ۱۹۱۱م در مطبع سعدی رامپور بہ طبع رسید۔ ۲۔ کشف المعضلات ، شرح معمیات حدایق البلاغہ کہ بار اول در سال ۱۹۱۲م در مطبع سعدی رامپور و بار دوم در سال ۱۹۲۸م توسط شیخ مبارک علی وپسرانش در لاھور بہ طبع رسید۔ ۳۔شرح معمای جامی، بخط خود شادان بلگرامی کہ ھنوز بہ چاپ نرسیدہ و پیش پسر خواندہ اش، سیّد اصغر علی شادانی موجود است۔ ۴۔تشریح المعانی ، ۱۹۲۶م ۔ ۵۔شرح مرد خسیس ، چاپخانۂ دیوان چند ، لاھور، ۱۹۲۲م ۔ ۶۔ترجمۂ مقامات حمیدی ، لاھور ، ۱۹۲۲م۔ ۷۔فرھنگ وتعلیقات حاجی بابا اصفھانی ، لاھور، ۱۹۲۴م ۔ ۸۔بھار العروض ، لاھور، ۱۹۲۵م ۔ ۹۔شرح قصاید خاقانی ، لاھور ،۱۹۲۷م۔ ۱۰۔خلاصۂ تاریخ وصاف ، شیخ مبارک علی و پسران، لاہور، ۱۹۲۹م۔ ۱۱۔فرھنگ سیاحت نامہ ابراھیم بیگ ، شیخ مبارک علی و پسران، لاہور، ۱۹۳۱م ۔ ۱۲۔شرح وکلای مرافعہ ، لاھور، ۱۹۳۲م۔ ۱۳۔فرھنگ شادان ، نسخۂ خطی آن بخط مؤلف در موزۂ ملی پاکستان، کراچی، نگہداری می شود۔ ۱۴۔روح المطالب فی شرح دیوان غالب ، لاھور ۱۹۶۷م ۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ سیّد اصغر علی شادانی، حیات شادان بلگرامی، کراچی، ۱۹۸۶م، ص۲۹۔ ۲۔ Mission Church Primary School۔ ۳۔ Sentinal High School۔ ۴۔ سیّد اصغر علی شادانی، ص۴۶۔ ۵۔ ھمو، ص۴۹۔ ۶۔ ھمو، ص۱۱۳۔ ۷۔ ھمو، ص۳۲۵۔ ۸۔ ھمو، ص۵۸۔ ۹۔ ھمو، ص۵۱۔ ۱۰۔ ھمو، ص۶۶۔ ۱۱ ۔ ھمو، ص۳۴۹۔ ززز نگاہی بہ بعض برداشتھای متفاوتِ اقبال و مطہری سکندر عباس چکیدہ استاد مرتضی مطھری از پیش کسوتانِ انقلاب اسلامی ایران می باشد۔ او با مکتبہای گونہ گونِ فلسفہ آگاہی داشت و دراین زمینہ پژوھش ہای مفصل و ارزندہ ای انجام دادہ بود۔ او در دانشکدۂ الھیات و معارف اسلامی دانشگاہ تھران نیز تدریس می کرد۔ در این مقالہ نویسندہ در مورد ایرادھای مطھری در بارۂ اقبال بہ بحث و بررسی پرداختہ است۔ واژہ ھای کلیدی: مطھری، اقبال، اسلام، فلسفہ۔ برخی برآنند کہ اقبال افکار خود را از نیچہ گرفتہ است و بعضی برگسان را سرچشمۂ عقاید او قرارمی دھند۔ برخی سرنخ افکارش را در ھگل وکانت جستجو می کنند، در حالیکہ عدہ ای دیگر اندیشۂ فکر و فلسفۂ اقبال را در آثار مارکس می یابند۔ منتقدین فلسفۂ اقبال نیز بر آنند کہ او طرفدار سوسیالیزم بود۔ گروہی او را پرچمدار استعمار و جماعتی پیرو جمھوریت (دموکراسی) تشخیص می دھند۔ ایراد مطھری این است کہ اگرچہ اقبال در واقعیت دانشمند بزرگ فلسفۂ غرب می باشد اما بافرھنگ اسلامی عمیقاً آشنانیست و از فلسفۂ اسلامی چیز درستی نمی داند۔ بہ عنوان مثال فلسفۂ اثبات واجب و علم قبل از ایجاد کہ جزو مسایل مھم الہیات می باشد، و ھمچنان در سایر علوم اسلامی نیز مطالعہ اش سطحی است۔۱؎ توضیح اقبال ھم فیلسوف است و ھم شاعر۔ فلسفہ و شعر بہ شکل تفکیک ناپذیر در نھاد وی ممزوج شدہ بود کہ بہ ندرت دیدہ می شود۔ اصولاً فلسفۂ اقبال از فلسفۂ ذات عبارت است یا بہ تعبیر خودش از فلسفۂ خودی۔ در واقع اقبال بنیان اندیشہ و فلسفۂ خود را برقرآن و قانونھای اسلامی نھاد۔ وی در نامہ ای بہ نام خواجہ حسن نظامی بہ شرح این نکتہ پرداختہ، می نویسد: گرایش طبیعی و اِرثی من بہ طرف تصوف است و پس از مطالعۂ فلسفۂ اروپا این گرایش تقویت پیداکرد، چون فلسفۂ اروپا نیز بہ حیث مجموع وحدت الوجودی است۔ اما پس از تأمل در قرآن و تاریخ اسلام من بہ اشتباہ خودم پی بردم، و بہ خاطر قرآن اندیشۂ قبلی ام را ترک کردم و برای رسیدن بہ این ھدف با گرایش طبیعی و اِرثی دچار ستیز ذھنی وقلبی شدم۔ کتاب فیلسوفانۂ او احیای فکر دینی در اسلام۲؎ بہ کتاب معروف احیاء العلوم الدین از امام غزالی بسیار نزدیک است۔اقبال خودش نیز بہ تصوف مایل بود۔ احتمال دارد کہ مطھری تحول و ارتقای اندیشۂ اقبال را درک نکردہ و فقط کتابھای فارسی و ترجمہ ھای عربی آثار اقبال را خواندہ باشد، کہ سبب ایراداتش بہ اقبال گردیدہ است، درحالیکہ اقبال با ارائہ فلسفۂ عمیق خودی، برای بشریت پیام امید ونشاط آوردہ است۔ سطح اندیشہ ھای او چنان والاست کہ درک بعضی از رمز و راز آن برای نسل امروز میسر نیست، و شاید آیندگان بتوانند’شاعر فردا‘ را دریابند۔ مطھری می پذیرد کہ علامہ اقبال پیامبرفلسفۂ خودی است۔اقبال برآن است کہ جامعۂ اسلامی بنابرتھاجم فرھنگ وتمدن غربی متزلزل شدہ است و سرِّخودی و تشخّصِ جامعۂ اسلامی در تعلیمات اسلامی پنھان است و خودی عبارت است از تعلیمات و ارزشھای اسلامی۔ لذا با ارائہ فلسفۂ خودی اقبال برجامعۂ اسلامی منّت بزرگی نھادہ است۔ اقبال در مورد فلسفۂ ایران چنین می نویسد: درنتیجۂ مطالعۂ عمیق تاریخ فلسفۂ ایران روشن می گردد کہ در اینجا مذھب و فلسفہ بسیار نزدیک بہ یکدیگرند۔ گمان می رود کہ ھمین چیز باعث ایجادِ اندیشہ ھا و افکار فیلسوفانہ و نھضتھای جدید مذھبی گردید۔ برخی فیلسوفان و دانشمندان مسلمان تحت تأثیر فلسفۂ یونان اعتقادات دینی خود را بہ زبان مخصوص فیلسوفانہ بیان کردند۔ در ایران پس از ظھور اسلام مذھب و فلسفہ راہ ھای خود را از یک دیگر جداکردند، ولی پس از آن بہ مرورِ زمان فلسفۂ یونان جزولاینفک فلسفۂ ایران گردید۔ خلاف نظر استاد مطھری کہ مطالعات اقبال را سطحی می داند، اقبال در تمام دوران زندگی با دقت و تأمل خاصی بہ تحقیق مسایل مذھبی پرداختہ است کہ ژرف نگری وی را در قرآن و مباحث اسلامی بہ اثبات می رساند۔ چون اقبال غیر از مصلح، شاعر و فیلسوف ھم بود، پس برای بہ دست آوردن اھداف خود از شعر وفلسفہ بعنوان یک ابزار استفادہ کرد۔ او شعر و فلسفہ را خواند اما تنھا برای آنکہ بتواند بہ اھداف خود برسد۔ اقبال نہ تنہا فلسفہ را بہ عنوان یک ابزار بہ کار برد بلکہ تلاش کرد کہ فلسفہ را بہ زندگی نزدیکتر نیز سازد۔ دومین ایراد مطھری دربارۂ فلسفۂ اقبال این است کہ او ’’بجای اثبات ختم نبوت، آن را بہ ختم دیانت منتھی می کند و این خلاف منظور و مدعای خود اقبال است، واین دلیل ناآگاھی او از فلسفۂ اسلامی است۔‘‘۳؎ مطھری این ایراد را بر ص۱۴۵ کتاب احیای فکر دینی از اقبال وارد کردہ است۔ در اینجا اقبال می گوید کہ پیامبر گرامی در وسط دنیای قدیم وجدید ایستادہ است۔ جایی کہ پیامبر با سرچشمۂ الھی رابطہ دارد، دارای بستگی با دنیای قدیم است، وجایی کہ تعلق بہ روح ھدایت است، وابستہ بہ دنیای جدید می گردد۔ زندگی در وجود او سرچشمۂ معرفت را آشکار کردہ است، با ظھور اسلام رسالت نیز پایان می یابد و بحدکمال می رسد کہ دال بر این است کہ زندگی نمی تواند دایم در مرحلۂ طفلی و خارج از سطح رھبری باشد۔ ایراد مطھری این است کہ اگر این فلسفہ را درست بدانیم نہ تنھا اینکہ دیگر نیاز بہ وحی و پیامبرنخواھیم داشت، بلکہ محتاج بہ ھیچ وحی و رھبری نیز نخواھیم بود۔ چون ھدایت تجربی عقل، جای ھدایت وحی را گرفتہ است۔ بہ عقیدۂ مطھری اگر این فلسفہ درست باشد، این فلسفہ خاتمۂ دین است نہ فلسفۂ ختم نبوت۔ اقبالِ سرشارِ از عشق پیامبر، عقیدہ داشت کہ پیامبر زندہ است و در این زمان نیزکسانی ھستند کہ مانند اصحاب پیامبر، ازوکسب فیض می کنند۔ حقیقت این است کہ نقش عمیق خلق بزرگ پیامبر وحقیقت دین بر قلب وذھن او ثبت شدہ بود و بہ عقیدۂ وی اگر کسی خود را در عشق پیامبر غرق کند واطاعت وحی را شعار خود سازد، نیروی پایان ناپذیر خواھد داشت، و بر بحر و برّ مسلط خواھد شد۔ اقبال بجای ختم دین بہ تکمیل دین اعتقاد دارد۔بہ نظر اقبال دین اسلام در ھر زمان نیازھای زندگی را بر می آورد، و ضابطہ کامل زندگی را تقدیم می کند۔ بہ نظر او نبوت در اسلام بہ حد کمال رسیدہ است، تاجایی کہ این باب مسدود شود۔ این جریان شامل این معنای دقیق است کہ از این ببعد، پس از خاتم النبیین سر رشتۂ حیات نباید در دست افراد معین و مشخص باشد۔ اطاعت کامل از پیامبر بر مسلمانان واجب وتغییر در چنین احکام مرادف کفر است۔ مطھری دیدگاہ اقبال را بہ چشم دیگرنگاہ کرد کہ باعث ایجاد شکوک گردید۔ در حالیکہ بہ عقیدۂ خود مطھری اقبال خواستار اثبات ختم نبوت است نہ ختم دین۔اقبال می گوید کہ زندگی محتاج اصول ثابت است و ھمیشہ نیاز بہ اجتھاد دارد۔ دلایل مذکور را در نظر گرفتہ بہ این نتیجہ می رسیم کہ نیاز وحی و رھبری ھمیشہ باقی می ماند و عقل تجربی نمی تواند جایگزین وحی شود۔ بہ عقیدۂ مرتضی مطھری اقبال طرفدار احتیاج دایمی ھدایت و رھنمایی است۔ اقبال چنین تفاسیر از ختم نبوت را قبول ندارد۔از آثار منظوم این متفکر بزرگ اسلامی مخصوصاً آن جا کہ بہ شرح و تحلیل فلسفۂ خودی پرداختہ، مشخص می گردد کہ او با استفادہ از زیباترین تعبیرات و تلمیحات کہ نشانۂ آگاھی او از روح اسلام است، عقیدۂ خود رابہ اثبات می رساند۔ابیات زیر را ملاحظہ فرمایید: پس خدا بر ما شریعت ختم کرد بر رسولِ ما رسالت ختم کرد رونق از ما محفل ایام را او رسل را ختم و ما اقوام را لا نبی بعد ز احسانِ خداست پردۂ ناموس دین مصطفی است۴؎ نوع انسان را پیام آخرین حامل او رحمۃ للعالمین۵؎ از اجل این قوم بی پرواستی استوار از نحن نزلناستی۶؎ مطھری می نویسد: ’’اقبال با آن کہ سخت شیفتۂ عرفان است و روحش، روح ھندی و اشراقی است، بعلاوہ سخت مریدِ مولانا جلال الدین مولوی است، عرفان اسلامی را در سطح بالا نمی شناسد و با اندیشہ ھای غامض عرفان بیگانہ است۔‘‘۷؎ توضیح خلاف عقیدۂ مطہری، مطالعہ عمیق آثار اقبال، او را در سطح بسیار ارفع معرفی می کند۔ او معتقداست کہ درک معرفت وآگاھی از عرفان واقعی ھمان شناخت خداوند و خویشتن است۔ باتوجہ بہ اینکہ گفتہ اند ’’من عرف نفسہ فقد عرف ربہ ‘‘ اقبال از طریق فلسفۂ خودی بہ این نتیجہ می رسد کہ فلسفہ ویا مکتب ہایی فکری کہ از عشق الہی یا از مفھوم واقعی حقیقت بی بھرہ ماندہ اند، ناقص و پوچ و بیھودہ ھستند۔اگر اقبال عاشق حقیقت نبود، کہ اساس عرفان اسلامی است، امکان نداشت کہ بہ این حکمت دسترسی پیدا کند۔ این مسألہ فقط بہ عنوان یک امرتشریفاتی مطرح نیست و نیز اینکہ اقبال شخصاً ادعا دارد کہ در سطح عالی عرفان و بصیرت روحانی جای گرفتہ است و در معرفت خداوند مقام رفیعی را احراز کردہ است۔ او در آخرین روز حیاتش بہ ھمین معنی اشارہ می نماید، و می گوید: سرود رفتہ باز آید کہ ناید نسیمی از حجاز آید کہ ناید سرآمد روزگار این فقیری دگر دانای راز آید کہ ناید۸؎ ارادت عمیق و شیفتگی اقبال بہ مولوی، ھمراہ با آگاھی از عظمت کار و راہش کہ مطھری آن را بہ سخت مرید بودن وی بہ مولوی تعبیر کردہ است، نیز نشانگرِ ھمین واقعیت است۔ مولانا کہ اقبال او را در آثارش پیر و مرشد روشن ضمیر گفتہ، آتش در خرمن روحش می زند، و او را با خود بہ منزل کبریا و مقامات عالی عرفان می برد، و ازصھبای معرفت سرمستش می کند: شعلۂ در گیر زد برخس وخاشاک من مرشد رومی کہ گفت ’’منزلِ ما کبریاست‘‘۹؎ و نیز اینکہ: پیر رومی مرشد روشن ضمیر کاروان عشق ومستی را امیر۱۰؎ پیر رومی خاک را اکسیر کرد از غبارم جلوہ ھا تعمیر کرد۱۱؎ بہ نظر مطھری، اقبال بنا بر خطاھای نا بخشودنی اَش دربارۂ برخی از شخصیتھا و بعضی از حرکتھای استعماری پدید آمدہ در جھان امروزاسلامی،از نظر بینش و واقع نگری، مقام چندان والایی ندارد۔بہ عقیدۂ مطھری، نقص دیگر اقبال این است کہ بر خلاف سید جمال الدین بہ کشورھای اسلامی مسافرت نکردہ و از نزدیک شاھد اوضاع و جریانھا، حرکتھا و نھضتھا نبودہ است، و از این رو دچار اشتباھاتی شدہ است۔ اقبال در کتاب احیای فکر دینی در اسلام نھضت وھابیت در حجاز، جنبش بھائیت در ایران و قیام اتا ترک در ترکیہ را اقداماتِ اصلاحی و اسلامی پنداشتہ، و ھمچنان در اشعار خود برخی از دیکتاتورھا را ستودہ است۔ اقبال در ادراک چنین نھضتھا و شخصیتھای استعماری دچار اشتباہ بزرگی شدہ است۔ ازچنین نظرات اقبال نمی توان صرف نظر کرد۔ توضیح حقیقت این است کہ اندیشۂ اقبال با مرور زمان متحول شد و در نتیجہ ابھاماتی بہ وجود آمدند۔ عصر اقبال، زمان زوال و انحطاط جھان اسلام بود۔ در چنان اوضاع اقبال ہر جا کہ حرفی از آزادی و حریت بہ گوشش می خورد، آن را برای مسلمانان مأیوس شدۂ شبہ قارہ جرقۂ امید می دانست۔ در نھضت احیای دین اقبال ھمیشہ از روش معتدل و متوازن پیروی می کرد و وقتی محرکین چنین نھضتھا از اھداف اسلامی کنارہ گیری می کردند اقبال نیز از آن نھضتھا دوری می گرفت۔اقبال وقتی دید کہ اتاترک و رضا شاہ پھلوی، ہر دو اسلام را از سیاست خارج می کنند و بہ دست استعمار افتادہ اند، ھر دو را مورد نکوھش قرار داد و گفت: نہ مصطفی میں نہ رضا شاہ میں نمود اس کی کہ روح شرق بدن کی تلاش میں ہے ابھی۱۳؎ اقبال در حقیقت یک عطیۂ الھی برای مسلمانان و ملّتہای ستمدیدۂ جہان است۔ ھندوھا نیز او را دوست دارند و می ستایند۔ بگفتۂ گاندی، رھبر آزاد یبخشِ ھند، ’’ھندوستان دو چشم داشت، رابیندرانات تا گور و محمد اقبال۔‘‘ اگر امروز ملتھای آنگلوساکسون بہ شکسپیر و فرانسہ بہ ویکتورھوگو و آلمان بہ گوتہ افتخار می کنند، مسلمانان جھان بہ عموم و مسلمانان شبہ قارہ وایران بہ خصوص بہ علامہ اقبال افتخار می کنند۔ اگرچہ اقبال در کلام ابتدایی خود از محرکین چنین نھضتھا ستایش کردہ اما در کلام اواخر زندگی اش، مثل مثنوی پس چہ باید کرد ای اقوام شرق توضیح دادہ است کہ او امیدھایش را باین افراد بستہ بود اما متاسفانہ اینھا نیز مزدور بیگانگان از آب درآمدند۔ در دورانی کہ اقبال زندگی می کرد، مسلمانان شبہ قارہ از نظر سیاسی و فرھنگی تھیدست بودند و ادارک چنین وضعیت برای مرتضی مطھری ممکن نبود کہ او ھیچگاہ سری بہ شبہ قارہ نزدہ بود۔ در آغاز قرن ھفد ھم میلادی ملت ھای اروپایی از کشوھای خود بیرون آمدہ در پی تسخیر عالم شدند۔ این ملتھا از نظر صنعتی وعلمی پیشرفتہ بودند و در مقابل آنھا کشورھای آسیا وافریقا ھنوز دچار عقب ماندگی و اِفلاس بودند۔ بنا بر این قدرتھای استعماری غرب بلا فاصلہ در مسلط شدن بر کشورھای شرق پیروز شدند۔ ھمچنین در پایان قرن ھیجدھم میلادی خلافتِ عثمانی نیز شکار ھوس کشور گشایی قدرتھای اروپایی شد۔ تاقرن نوزدھم ترکیہ کہ علی الظاھر حاکمیت خود را برقرار نگھداشتہ بود تحت تأثیر توطئہ چینی ہای قدرتھای غربی قدرت عمل آزادانہ خود را از دست داد۔ استعمار کشورھای اسلامی را خیلی آسیب و ضرر رساند وھدف آن از این کارھا ضعیف کردن فرھنگ مسلمانان وجلوگیری از تکامل و تثبیتِ خود باوری آنھا بودہ است۔ این وضعیتِ وخیمِ شرق بلکہ سراسرِ جھان اسلام ھمہ اھل فکر واندیشہ را وا دار بہ تعمق و بررسی در دلایل وعلل زوال وانحطاط مسلمانان ساخت۔ در ایران در روزگار رضا شاہ پہلوی توطئہ ہای استعمار بہ اوجش رسید، لائحۂ کشفِ حجاب بہ تصویب رسید و با رواج منکرات پایہ ھای حوزہ ھای علمیہ ھم متزلزل گردید۔ ھند از نظر سیاسی و فکری و علمی واقتصادی در گرو غرب بود۔ ھمچنین از وضعِ نابسامانِ دیگر کشور ھای اسلامی نیز کہ در زنجیرِ ھای غلامی بسرمی بردند قلب اقبال تأسف می خورد۔ اما او اعتقاد داشت کہ ملّتش را می توان از این بی عملی و وضعیت زوال بیرون کشید۔ علامہ دکتر محمد اقبال لاھوری متفکر وعارفی است بزرگ کہ نقش حیاتی در تأمین استقلال مسلمانان شبہ قارۂ ھند وتشکیل کشور پاکستان ایفا کرد۔ بہ تعبیر رھبر معظم انقلاب اسلامی ایران درکتاب مسلمانان در نھضت آزادی ھندوستان: ’’پیشاھنگ و مبشّرِ پاکستان محمد اقبال است۔ و امروز بعنوان بنیانگذار دولتِ اسلامی جدید ازاو نامبردہ می شود و بیگمان تا روزی کہ نام پاکستان در تاریخ بشریت باقی و موجود است نام اقبال نیز ھمردیف وبرابرِ آن یاد خواھد شد۔‘‘ علامہ اقبال لاھوری دلبستگی خاص بہ تاریخ وفرھنگ ایران از قدیم ترین ازمنہ تا دورانش داشت۔ ھمچنان روح وتفکر او را می توان پشتوانہ فکری انقلاب اسلامی ایران تلقی نمود۔ فکر انقلاب آفرین اقبال در فکر و نظر ملت ایران نیز انقلابی ایجاد کرد۔ فکر من از جلوہ اش مسحور گشت خامۂ من شاخ نخل طور گشت پارسی از رفعت اندیشہ ام در خورد با فطرت اندیشہ ام۱۴؎ این ابیات توجہ وعلاقۂ خاص اقبال بہ مفاخر ملی ایرانیان وفرھنگ وادب و زبان آنان را باز گومیکند۔ سخن اقبال مشتمل است بر افکاری کہ از دل یک مؤمن معتقد بر می خیزد وملل خوابیدہ را بیدار می سازد و درس سروری ومیری می دھد۔ از رسالۂ دکتری او کہ در رشتۂ فلسفہ است وموضوع آن سیر فلسفہ در ایران می باشد احساسات احترام آمیز او را نسبت بہ ایرانیان عھد باستان می شود بہ خوبی پی برد۔ نہ تنہا این بلکہ امیدواریش بہ استعداد و فضیلت جویی ملت ایران از جای جای اشعار فارسی واردوی او آشکار است۔ اقبال آرزو می کند کہ ای کاش بہ جای شھر ’’ژنو ‘‘ کہ سابقاً جامعۂ ملل در آن جا مستقر بود شھر تھران محل رفت وآمد و داد خواھی ملتھای ستمدیدۂ جہان می شد۔ استاد شھید مطھری یکی از نوابع روزگار بود کہ پایہ ھای عقیدتی انقلاب اسلامی ایران را مستحکم نمود۔ سخنرانی ھای استاد در اقصی نقاط ایران در دوران قبل از انقلاب تحولی تازہ ایجاد کرد و ھنوزھم سخنان حکمت آمیز او شمع فروزان ھدایت و ارشاد است۔ شھید مطھری در دوم فوریہ در سال ۱۹۱۹میلادی در روستایی بنام فریمان کہ حدود ھفتاد و پنج کیلومتر از مشھد مقدس فاصلہ دارد تولد یافت۔ شھید از شاگردان برجستہ امام خمینی بود و چندین بار توسط دولت ستمگر شاہ دستگیرشد ودر حبس ماند۔ پس از پیروزی انقلاب اسلامی وی بہ عضویت شورای انقلاب برگزیدہ شد و در روز دوم مہ سال ۱۹۷۹م پس از گذشتِ ھشتاد روز از پیروزی شکوہمند انقلاب اسلامی شھید شد۔ ھر دو استاد عالیقدر مورد بحث در مقالۂ حاضر__ اقبال و شھید مرتضی مطھری__ ہر کدام شان قلعہ وحصار مستحکم اسلام بودند کہ در زمینہ دفاع اسلام استعمار را باشأن حکیمانۂ محققانۂ عالمانہ ومجاھدانۂ خود شکست فاش دادند۔ پیام انقلاب آفرین و آفاقی علامہ اقبال فقط برای مسلمانان شبہ قارہ اختصاص نداشت بلکہ صدای پر تأثیر او نشیدِ آزادی و حریت و خود شناسی و خود سازی برایِ سراسرِ جھان اسلام بود۔ معلم انقلاب اسلامی استاد شھید مطھری در نور افکار انقلاب آفرین اقبال بہ رھبری امام خمینی باھمکاری علما ومفکرین عصر خویش انقلاب عظیم قرن گذشتہ را بپاکرد۔ در حقیقت این شاخۂ از ھمان مبارزہ بود کہ از یک قرن گذشتہ بہ وسیلہ علما ومفکرین ایران و جہان اسلام بر علیہ استعمار گران ادامہ داشت۔ مانند اقبال استاد شھید مطھری نیز بہ این اعتقاد کامل داشت کہ تنھا اسلام مکتبی است کہ لیاقتِ راھبری بشر دارد۔ وی راہ نجات واصلاح مسلمانان را در اتحاد ویکجھتی می دید۔ این ھر دو مفکر بوسیلۂ سخنرانی ھا و آثارِ خود توطئہ ھای استعمار غرب را آشکار ساختند۔ آنان راجع بہ حقوق زنان، اقتصاد اسلامی، مسایل فلسفی وایدیولوژی اسلام نیز نوشتندو سخنرانی ہا کردند۔ شھید مرتضی مطھری کہ بعنوان اقبال شناسِ برجستہ شناختہ می شود، مطالعہ زیادی در زمینۂ فکر و ایدیولوژی علامہ اقبال داشت۔ وی در کتابھای خویش افکارِ اقبال را تحلیل کردہ و در کتابھای خود تقریباً در ۷۰ مورد مختلف راجع بہ کلام وفن وشخصیت اقبال اظہار نظر کردہ و فکر انقلابی او را ستودہ است۔ این ھر دو مفکر بہ روش خاص خود و باتوجہ بہ وضعیت سیاسی وفرھنگی عصر خویش بہ جامعہ بشری فرھنگ پر با رِ اسلام را معرفی نمودند۔ وقتی ما افکار این دو مفکر را مورد بر رسی تقابلی قرار می دھیم مشخص می شود کہ نقطہ نظر ھر دو در زمینۂ شعار وتعلیمات اساسی اسلام یکی است وھر دو تقریباً روی یک موضوع اظہار نظر کردہ اند، بالخصوص ھر دو شخصیت بر جستہ روی توطئہ ھای استعمار وعمل ھای بد مسلمانان انگشت نہادند وسعی داشتند کہ شعور اسلامی ملت را بیدار سازند۔ مرتضی مطھری در پیروی از اقبال افکار انقلابی را با پیروزی ھمکنار ساخت۔ طبق گفتہ وی، اقبال از چھرہ ھای روشن و درخشان است کہ جامعہُ اسلامی را فرھنگ پر بار اسلامی بہ عنوان ھدیہ داد۔ شھید مرتضی مطھری گفتہ است کہ اقبال لاہوری واقعاً یک دانشمند ذی قیمتی است کہ رسالتی در زمینۂ اسلام برای خودش احساس می کردہ است۔ یکی از وسائلی کہ اقبال از آن استفادہ کردہ شعر است۔ در شعرای فارسی زبان بہ خصوص در عصر ھای متأخر از نظر داشتنِ ھدف، بدونِ شک ما شاعری مثل اقبال نداریم۔ از نظر مطھری اقبال شاعر فوق العادہ بود۔ وی ھمہ نیروھای خود را برای اعتلاء اسلام مورد استفادہ قرار داد۔ بہ ھمین دلیل جامعۂ اسلامی مدیون اقبال است۔ شھید مرتضی مطھری فرمودند : اقبال لاھوری را قطعاً یک قھرمان اصلاح در جھان اسلام باید بہ شمار آورد۔ اقبال از تقلید کور کورانہ ای کہ مسلمانان از تمدن غربی دارند انتقاد می کند وعقیدہ دارد کہ روح اسلامی در مسلمین امروزہ مردہ است۔ در ھر حال چون خود اسلام زندہ است او معتقد بہ تجدید حیات اسلامی است۔ مثل اقبال لاھوری استاد شھید مطھری بہ این باور بودہ است کہ اسلام تنھا دینی است کہ می تواند انسانیت را براہ نجات ہدایت کند۔ از نظر مطھری اقبال تنھا یک مفکر نبود بلکہ اھل عمل نیز بود۔ رئوس مطالبی کہ در زمینہ فن وشخصیت اقبال در سطح زیر دیپلم در ایران تدریس می شود نوشتۂ شھید مطھری است۔ وی از افکار انقلابی اقبال اعتراف نمودہ می نویسد کہ علامہ اقبال شاعر بلند پایہ ای بود کہ وی ھنر خود را برای دست یافتنِ بہ اھداف اسلامی صرف نمود و انقلاب آفرینی شعرش تا ھنوز باقی است۔ وقتی زندگی نامہ و شعرھای اقبال وگفتہ ھای شھید مطھری را تجزیہ کنیم معلوم می شودکہ ھر دو ھمفکر بودند۔ ہر دو برایِ نیل بہ تقریباً یک ھدف کار می کردند و آن عبارت بود از برانگیختنِ نفرت مردم علیہ استعمار و تحریض آنان بہ پیروی از اسلامِ نابِ محمدی۔ استاد شھید از اقبال در چند موضوع اختلاف نظرھم داشتہ کہ، علت این اختلاف کوچک شاید ناشی از عدمِ آشنایی استاد از آثار اردو و انگلیسی اقبال بودہ۔ علت بزرگ برای اختلاف شھید مرتضی این بودہ کہ فکر اقبال با عوض شدن زمان تبدیل می شد وبنا بر این بعضی از مردم در قضاوت دربارۂ افکار اقبال دچار اشتباہ می شدند کہ این حق مسلم محققین واھل نظر است۔ چون اینھا ھمزمان بااقبال زندگی نکردند بخاطر این از وضیعت سیاسی واسلامی روزِگار اقبال اطلاع درستی نداشتند۔ در ھر حال، فکر اساسی این دو رھبرِ بزرگ ما یکی بود وزیاد اختلاف فکری نداشتہ اند۔ اَلآن ضرورت این است کہ افکار این دو نفر بین مسلمانان پخش شود۔ چنانکہ قبلاً نیز اشارہ رفت، این ھر دو متفکر بہ شیوہ وسلیقہ ھای خود شان وبرطبق اوضاع فرھنگی وسیاسی زمانھای خویش بہ جوامع اسلامی ھدیہ پرثمر فرھنگ را تقدیم کردند۔ ھر دو دربارۂ شئون وتعلیمات اساسی اسلامی ھمفکرند۔ ھر دو استعمار واعمال زشت مسلمانان را نشان دادہ بطور موفقیت آمیز سعی کردند شعور و آگاھی ھای اسلامی را در آنان بیدار کنند۔ مطھری طی فرازی تجلیل از اقبال مینویسد: این تأثیر آہ وفغان اقبال لاھوری بود کہ قلوب خوابیدہ و اذھان منتشر وپراکندۂ مسلمانان را ھمانند نسیم صبحگاھی بیدار کرد۔ شھید مرتضی مطھری معترف است کہ شعر اقبال حتی پس از ترجمہ بہ عربی یا فارسی تأثیر وحماسہ آفرینی اش برقرار است۔ استاد شھید اقبال را بالقب ’’رھبر اصلاح ‘‘ خواندہ است۔ وی می فرماید کہ ایدیولوژی رفاھی اقبال از مرزھایِ کشور وی خارج شد۔ اقبال باوجود داشتن مطالعہ عمیق تمدن غرب، آن را فا قدِ نظریۂ جامعِ بشری می دانست۔ بہ عقیدۂ مطھری اقبال میخواست افکار نوِ مذھبی خلق کند۔ وی این افکار را بدون احیاء معنویت بیکار می دانست و وی مرد میدان ومحرک فکر پاکستان بود۔ فہرستی از بیانات استاد مطہری دربارۂ اقبال لاہوری ۱ـ ’’گفتار اقبال لاھوری پیرا مون فلسفہ ختم نبوت و بی نیازی بشر‘‘، آشنایی باقرآن، ج۱،۲، صدرا، ۱۳۷۰ھـ، ص ش : ۲۲۳، ت ص۴۔ ۲ـ ’’کلامی از حکیم اقبال لاھوری پیرامون حسن معنوی و پیدایشِ انسان‘‘، آشنایی باقرآن، ج۱،۲، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش :۳۸، ت ص۱۔ ۳ـ ’’کلامی از اقبال لاھوری دربارۂ شخصیت پیامبر اسلام (ص)‘‘، آشنایی باقرآن، ج۱،۲، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش : ۶۱، ت ص۱۔ ۴ـ ’’ویژگیھای اقبال لاھوری وبررسی اشتباھات وی در زمینۂ معارف‘‘، استاد مطھری و روشنفکران، ج ۱، ۲، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش :۱۰۰، ت ص۲۔ ۵ـ ’’اہمیت محورھای ثبات در نھضتھا و حرکتھای اجتماعی و وجود این محورھا در اسلام ونظر اقبال لاھوری در این بارہ‘‘، استاد مطھری و روشنفکران، ج ۱، ۲، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش :۸۹،ت ص۲۔ ۶ـ ’’نظر اقبال در کتاب احیای فکر دینی در زمینہ ما نعیت غرب از پیشرفت اخلاق بشریت‘‘، استاد مطھری و روشنفکران، ج ۱، ۲، صدرا ۱۳۶۹ھـ، ص ش :۹۷ت ص۱۔ ۷ـ ’’نقش اقبال در تاسیس کشور اسلامی پاکستان‘‘، استاد مطھری و روشنفکران، ج ۱، ۲، صدرا ۱۳۶۹ھـ، ص ش :۹۹ت ص۱۔ ۸ـ ’’مختصری از حالات اقبال لاھوری‘‘، اسلام و مقتضیات زمان، ج ۱، صدرا، ۱۳۶۸ھـ، ص ش : ۲۳۱، ت ص ۱۔ ۹ـ ’’جملہ ای از اقبال لاھوری پیرامون اجتھاد‘‘، اسلام و مقتضیات زمان، ج ۱، صدرا، ۱۳۶۸ھـ، ص ش : ۲۳۲، ت ص ۱۔ ۱۰ـ ’’دیدگاہ اقبال لاھوری در کتاب احیای فکردینی در اسلام پیرامون اجتھاد‘‘، اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش : ۱۴، ت ص ۱۔ ۱۱ـ ’’دیدگاہ اقبال لاھوری پیرامون قوانین اسلام ومقتضیات زمان‘‘، اسلام و مقتضیات زمان، ج ۱، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش : ۱۴، ت ص ۱۔ ۱۲ـ ’’گفتاری از اقبال لاھوری پیرامون ضروت وجود اصول و قوانین ثابت و متغیر برای جامعہ و ویژگی آن‘‘، اسلام و مقتضیات زمان، ج ۱، صدرا، ۱۳۸۰ھـ، ص ش : ۱۴، ت ص ۱۔ ۱۳ـ ’’دیدگاہ گوبینو پیرامون نظر صاحب کتاب روضات الجنات ودکتر اقبال در کتاب توسعۂ حکمت در اسلام در مورد خط مشی ملاصدرا‘‘، اصول فلسفہ و روش رئالیسم، ج ۱، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش : ۱۳، ت ص ۱۔ ۱۴ـ ’’تبیین عدم آشنایی اقبال لاھوری با فلسفۂ اسلامی در کتاب سیر فلسفہ در ایران و کتاب احیای فکر دینی در اسلام‘‘، اصول فلسفہ و روش رئالیسم، ج ۵، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش : ۳۷، ت ص ۱۔ ۱۵ـ ’’دیدگاہ اقبال لاھور پیرامون پیدایش‘‘، انسان در قرآن، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش: ۲۳، ت ص۱۔ ۱۶ـ ’’فرق میان خود آگاہی پیامبرانہ و خود آگاھی عارفان در کلام اقبال‘‘، انسان در قرآن، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش: ۷۹، ت ص۱۔ ۱۷ـ بررسی زیان انسان بہ علم وایمان از دیدگاہ علامہ اقبال لاہوری در کتاب احیای فکر دینی در اسلام‘‘، انسان وایمان، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش: ۲۴، ت ص۱۔ ۱۸ـ ’’شعری از اقبال لاھوری دربارہ دیدگاہ قرآن از انقلاب‘‘، پیرامون انقلاب اسلامی، صدرا، ۱۳۶۸ھـ، ص ش :۱۰۷، ت ص۱۔ ۱۹ـ ’’نیازھای بشریت در زندگی انسانی از دیدگاہ اقبال لاھوری‘‘، پیرامون انقلاب اسلامی، صدرا، ۱۳۶۸ھـ، ص ش :۹۸، ت ص۱۔ ۲۰ـ ’’شعری از اقبال لاھوری در وصف امام علی‘‘، جاذبہ و دافعہ علی، صدرا، ۱۳۶۸، ص ش :۹۸، ت ص :۱۔ ۲۱ـ ’’دیدگاہ اقبال لاہوری در رابطہ با فرھنگ شوم وتمدن ارو پایی و فرھنگ اسلامی وتفاوت آن دو بیک دیگر‘‘، حق وباطل ضمیمہ احیای تفکر اسلامی، صدرا ۱۳۶۲ھـ، ص ش، ۶۸، ت ص۸۔ ۲۲ـ ’’آشنایی با شخصیت علمی وتفکر اقبال لاہوری‘‘، حق وباطل ضمیمۂ احیای تفکر اسلامی، صدرا، ۱۳۶۹ھـ، ص ش، ۶۹، ت ص۸۔ ۲۳ـ ’’دیدگاہ اقبال لاھوری پیرامون پوچ بودن ادعای آزادی وحقوق بشر در اروپا‘‘، حق وباطل ضمیمہ احیای تفکر اسلامی، صدرا ۱۳۶۹ھـ، ص ش، ۷۲، ت ص۲۔ ۲۴ـ ’’لزوم تعریف جھان بر اساس معنویات وجود آزادی فردی وتبیین اصولی جھانی برای تکامل بشر از دیدگاہ اقبال‘‘، حق وباطل ضمیمۂ احیای تفکر اسلامی، صدرا ۱۳۶۹ھـ، ص ش، ۷۵، ت ص۱۔ ۲۵ـ ’’دیدگاہ اقبال لاھوری پیرامون غرب زدگی وعدم ہمت مسلمانان بہ اسلام وضرورت احیای جامعہ اسلامی‘‘، حق وباطل ضمیمۂ احیای تفکر اسلامی، صدرا ۱۳۶۲ھـ، ص ش، ۷۶، ت ص۱۶۔ ۲۶ـ ’’نقشِ اتحاد و ھمبستگی در حیات جامعۂ اسلامی از دیدگاہ اقبال لاھوری و ذکر تمثیلھایی در این زمینیہ‘‘، حق وباطل ضمیمہ احیای تفکر اسلامی، صدرا ۱۳۶۲ھـ، ص ش، ۸۲، ت ص۱۰۔ ۲۷ـ ’’علائم حیات و عدم حیات جامعہ از دیدگاہ اقبال‘‘، حق وباطل ضمیمہ احیای تفکر اسلامی، صدرا ۱۳۶۲ھـ، ص ش، ۸۲، ت ص۱۰۔ ۲۸ـ ’’جدایی اندیشہ از پیکرۂ جھان اسلامی بعنوان نشان عدم حیات جامعہ اسلامی از دیدگاہ اقبال‘‘، حق و باطل ضمیمہ احیای تفکر اسلامی، صدرا ۱۳۶۹ھـ، ص ش، ۸۴، ت ص :۱۔ ۲۹ـ ’’اہمیت مسألہ احساس شخصیت در انسان و دیدگاہ اقبال لاہوری دربارۂ آن‘‘، حماسۂ حسینی، ج۱، ۱۳۶۸ھـ، ص ش :۱۶۴، ت ص ۳۔ ۳۰ـ ’’گفتاری از اقبال لاھوری دربارہ نحوۂ قرأت قرآن و توصیۂ پدرش در این مورد‘‘، حماسۂ حسینی، ج ۱، ۱۳۶۸ھـ، ص ش، ۲۲۳، ت ص ۱۔ ۳۱ـ ’’شیوۂ اقبال لاہوری در تبلیغات با استفادہ از شعر سرود‘‘، حماسۂ حسینی، ج ۱، ۱۳۶۸ھـ، ص ش، ۲۲۸، ت ص ۱۔ ۳۲ـ ’’تحلیل شعری از اقبال لاھوری پیرامون ناشناختہ ماندن بعضی از شعرا در زمان حیاتشان‘‘، حماسۂ حسینی، ج ۲، ۱۳۶۹ھـ، ص ش، ۲۳۴، ت ص ۱۔ ۳۳ـ ’’عوامل تقویت وتضعیف شخصیت انسانی وسعادت انسانی از دیدگاہ اقبال لاھوری‘‘ بہ نقل از دیدگاہ اقبال لاھوری بہ نقل از کتاب اقبال شناسی، حماسۂ حسینی، ج ۳، ۱۳۶۵ھـ، ص ش، ۳۲۷، ت ص ۱۔ ۳۴ـ ’’جملہ ای از محمد اقبال در مورد اجتھاد، خاتمیت‘‘، صدرا، ۱۳۷۰ھ، ص ش : ۱۰۷، ت ص۱۔ ۳۵ـ ’’فرق بین نبی وعارف از دیدگاہ اقبال لاھوری، ختم نبوت، صدرا‘‘، ۱۳۷۰، ص ش ۳۳، ت ص۱۔ ۳۶ـ ’’دیدگاہ اقبال لاہوری در زمینہ لزومِ ختم نبوت جدا از رسالت بدلیلِ ختم نبوت‘‘، صدرا، ۱۳۷۰ھ، ص ش ۳۹، ت ص ۱۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ مرتضیٰ مطہری، نہضہتای اسلامی در صد سالِ اخیر، انتشارات صدرا، تہران، بی تا، ص۵۵۔ ۲۔ محمد اقبال لاہوری، علامہ، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمہ احمد آرام، (نشریۂ شمارہ۹۰)، موسسۂ فرھنگی منطقہ یی، تہران، ۱۳۶۴ش۔ ۳۔ مرتضی مطہری، ھمان، ص۵۵۔ ۴۔ کلیات اشعار فارسیِ مولانا اقبال لاہوری، کتابخانۂ سنائی، تہران، ۱۳۴۳ش، ص۷۰۔ ۵۔ ھمان، ص۷۰۔ ۶۔ ھمان، ص۸۲۔ ۷۔ ھمان، ص۸۰۔ ۸۔ مرتضی مطہری، ھمان، ص۵۵۔ ۹۔ کلیات اشعار فارسیِ مولانا اقبال لاہوری، ص۴۳۵۔ ۱۰۔ ھمان، ص۲۵۳۔ ۱۱۔ ھمان، ص۳۲۶۔ ۱۲۔ ھمان، ص۸۰۔ ۱۳۔ ھمان، ص۸۰۔ ۱۴۔ ھمان، ص۱۱۔ ززز نگاہ انتقادی بہ ماوراء الکلمۃ أنتلوجیا الشعر الفارسی المعاصر دکتر احمد موسیٰ چکیدہ شعر کہن فارسی تاقرنھا بنابر لطافت و شیرینی شنوندگان و خوانندگان را مسحور ساخت، اما در اوایل قرن بسیتم میلادی در نتیجۂ نہضت مشروطیت موضوعات بکر و تازہ ای وارد ادبیات بویژہ شعر فارسی شد وموضوعاتی ہمچون آزادی، حریت، حقوق زنان، مسایل اجتماعی، مصائب طبقۂ پایین و میھن دوستی محیط درونی شعر فارسی را بہ کلی تغییر داد و براستی قوالب سنتی دیگر نمی توانستند گرانباری اندیشہ ھای جدید را بہ دوش خود بکشند۔ در مقالۂ حاضر کتابی بہ زبان عربی موسومِ بہ ما وراء الکلمۃ کہ شاملِ معرفی شعر و شخصیت ہشت تن از پرچمدارانِ شعرِ نوین فارسی است مورد نقد وبررسی قرار گرفتہ است۔ واژہ ھای کلیدی: شعر جدید فارسی، نیما، ما وراء الکلمہ، محمد اللوزی۔ جنبش نو گرایی کہ در شعر فارسی در سدۂ گذشتہ آغاز گردیدہ بہ تدریج بہ نوایی رسیدہ است۔ این حرکت کہ در ابتدا بہ صورت کنار گذاشتن شکل و قالب قصیدۂ فارسی قدیم آغازید، بالاخرہ بہ ایجاد دگرگونی در سطح درونمایہ و مضامین شعر انجامید۔ اندیشۂ ایجاد این تحوّل در قالب را شاعران و ادیبان دورۂ پیش از عصر نیمایی بہ گونہ ای محدود آغاز کردہ بودند۔ آنان اعتقاد داشتند کہ شعر فارسی کہ با سابقۂ ہزار سالہ وگنجینہ ھای گرانبھا از رھگذر سالھا و قرون گذشتہ پایی بہ امروز کشاندہ، می تواند زمینہ ای مناسب را برای ایجاد پیوند ھای بیشتر و بھتر بین فرھنگھا و ملل مختلف در دوران معاصر فراھم آورد۔ بہ ھمین سبب در قرن گذشتہ شاعرانی پا بہ عرصۂ ادبیات روز نھادند و پس از اینکہ بہ سبک پیشینیان شعر سرودہ بودند، باعث ایجاد تحوّلی چشمگیر در روند حیات شعر فارسی جدید شدند، و با تشخیص دادن لزوم سنخیت زبان شعر با دوران معاصر، دگرگونی بنیادینی ھم در سطح قالب و فرم و ھم از حیث مضمون و محتوای شعر را بنیاد نہادند۔ از این رو، شعر نو توسط نیمایوشیج، شاعر بزرگ دورۂ معاصر ایران کہ در بین مردم ادب دوست ایران بہ پدر شعر نو معروف شدہ است، و بین دوستداران شعر فارسی از فرنگیان و ایرانشناسان و اصحاب ذوق خارجی از شھرت فراگیر برخوردار است، بہ قالبھای شعر فارسی اضافہ شد۔ کتابی کہ مورد نقد و بررسی در این مقالہ قرار می گیرد، تحت عنوان ماوراء الکلمہ، انتلوجیا الشعر الفارسی المعاصر تألیف ارزشمند دکتر محمد اللوزی، از انتشارات وزارت فرہنگ مغرب،۲۰۰۲ء خوشبختانہ پنجرہ ای است بر حساسترین دورہ از دوران ہای شعر فارسی و روزنہ ای است بر نخبہ ترین شاعران برخاستہ از عصر مشروطہ تا دورہ قبل از انقلاب اسلامی۔ این کتاب کہ برای خوانندگان عربی زبان،با ترجمۂ معروفترین اشعار بزرگان این دورہ نگاشتہ شدہ، بہ بررسی و مطالعہ روند شعر معاصر فارسی در عصر نیمایی، می پردازد۔مؤلف چیرہ دست این اثر، ھشت شاعر معاصر ــ نیما یوشیج، احمد شاملو، نادر نادر پور، مھدی اخوان ثالث، یداﷲ رویایی، فروغ فرخزاد، سھراب سپھری و سیاوش کسرایی ـــ را برگزیدہ و برای ہرکدامشان زندگینامہ ای مختصر و نیز آوردہ است۔ در کتاب ماوراء الکلمہ خوانندۂ عربی زبان می تواند از خلال نثر استوار و دلنشین و تحقیق متین و ترجمہ موفق مؤلف گلھای رنگارنگ شعر آن روزگار را پیش چشم آورد، واز رھگذر آن، و چون شعر آیینۂ روزگار است، بہ مسایل مھمی کہ در محیط فرھنگی و اجتماعی و سیاسی ایران آن دوران مطرح بودہ، پی ببرد، و دغدغہ ھا، دردھا، آرمانھا و دل مشغولی ھای مردم ایران را بھتر بشناسد و از پویایی، تنوع، لطافت، طراوت و تازگی نظرات منتقدانۂ شاعران آن زمان بھرہ مند شود۔ بہ سخن دیگر این کتاب علی رغم حجم کوچکش(۱۴۱ص)،آیینہ ای است تمام نمای برای نواھایی کہ در حوزۂ شعر و شاعری در آن برھۂ زمان وجود داشتہ، آیینہ ای تمام نمای برای نواہایی کہ در حوزۂ شعر و شاعری در آن برھـٔ زمان وجود داشتہ، آیینہ ای کہ تلاش خستگی ناپذیر و آگاھانۂ نگارندۂ آن برآن بودہ کہ تا حد امکان غمّاز آن روزگار باشد، و زنگارھای ابھام و تاریکی را بزداید۔ این کتاب حرکتی است کہ در پیگیری و تداوم کاوشہاری سایر ایرانشناسان برای تعمیق چنین پژوھشھا وگسترش مطالعات و ابحاثی کہ اھداف بزرگی را دنبال می نماید، بویژہ کہ در جھان عرب جای این تحقیقات کہ بہ ادبیات ایران معاصر می پردازد و آن را از زوایای متنوع بررسی می کند، سخت احساس می شود۔ این کتاب اگرچہ اوّلین گام در این راہ نیست، زیرا چنان کہ اشارہ خواھد شد، پژوھشگران مغربی قبلاً نیز در این زمینہ تلاشھای تحسین آمیزی انجام دادہ اند و بہ مشتاقان معرفت و تشنگان ادبیات ناب فارسی، مخصوصاً در دوران معاصر تألیفاتی بہ ارمغان آوردہ اند، ولی می توان یکی از مھمترین کارھایی باشد کہ تا اکنون بہ زبان عربی و در جامعۂ عربی راجع بہ این موضوعِ مھم انجام شدہ است، و ھر چند حاصل کار استاد اللوزی کاملاً از کاستیھا و نقایص مبراّ نیست، اما باز این قدر ھست کہ خوانندۂ عربی زبان نکتہ بین می تواند نکتہ ھای آموزندہ بسیار و بھرہ ھای زیاد در آن بیابد کہ در تألیفات دیگر ونوشتہ ھای مشابہ وجود ندارد۔ محمد اللوزی نویسندہ و مترجم مقتدر واستاد زبان وادبیات فارسی در دانشگاہ محمد پنجم، در پایتخت مغرب (رباط) است۔ این حقیقت را می توانیم با یک نگاہ ھرچند گذرا بہ مجموعۂ نوشتہ ھا و ترجمہ ھایش در یابیم: ۱۔مصباح اللذات، برگزیدہ ھای شعر فارسی معاصر، انتشارات الھیئۃ العامۃ لقصور الثقافۃ، مؤسسہ ترجمہ آفاق، قاھرہ، ۱۹۹۷م/۱۳۷۶ش۔ ۲۔ ماوراء النھر أنتلوجیا القصۃ القصیرۃ الفارسیۃ المعاصرۃ، انتشارات دانشگاہ محمد پنجم، رباط، مغرب، ۱۹۹۹م /۱۳۷۸ش/ کہ بہ بر رسی ادبیات فارسی معاصر و ترجمہ معروفترین داستانھای کوتاہ داستان نویسان بنام ایران و ماوراء النھر اختصاص دارد۔ ۱؎ ۳۔تشرق الشمس، ترجمہ و بررسی برگزیدہ ھایی از شاعر بنام دوران معاصر، فروغ فرخ زاد، انتشارات آفریقای شرق، کاز ابلانکا، مغرب، ۲۰۰۰م/۳۷۹ ش۔ ۴۔ الخوف ، رمان، از غلامحسین ساعدی ، ترجمہ و تقدیم، زیر چاپ۔ ۵۔ ماوراء الکلمۃ، انتلوجیا الشعر الفارسی المعاصر، انتشارات وزارت فرھنگ مغرب، رباط، ۲۰۰۲ م /۱۳۸۱ش۔ ۲؎ اینھا کار ھایی است کہ تا بہ حال دکتر اللوزی بہ جامعۂ عربی و بہ علاقہ مندان و دانشجویان عربی زبان پیرامون ادبیات فارسی معاصر بہ ارمغان آوردہ است و چنانکہ پیش ازین ذکر شدہ است تلاش پژوھشگران مغربی جھت گسترش و معرفی زبان فارسی و ادبیات آن بر این چند کتاب یاد گردیدہ محصور نبودہ و نیست، زیرا کہ مبحث ایرانشناسی و زبان و ادبیات فارسی در مغرب سابقہ ای نسبتاً طولانی دارد۔ تألیف و ترجمۂ آثار فارسی در این خطہ بہ قرنھای گذشتہ باز می گردد۔ برای نخستین بار شیخ ابراھیم التادلی کہ مدتی در مشرق بسر می برد و با زبان فارسی آشنایی خوبی داشتہ است (چنان کہ از نسخۂ خطی کتابش دربارہ موسیقی مغربی بر می آید) التادلی یک فرھنگ فارسی نیز تالیف کردہ است۔۳؎ در قرن بیستم استاد فقید مغربی محمد بن تاویت کتاب پُرارزش چھار مقالہ نظامی عروضی را مورد تحقیق و تصحیح وتحشیہ قرار داد۔ در ھمین سدہ استاد فقید مغربی عبداللطیف السعدانی کتاب محمد بن شیرین مغربی، آثار وافکار و اشعار او را تألیف وتدوین نمود۔ اساتید و محققان مغربی در دوران معاصر در راہ تکامل و شناساندن فرھنگ و ادب فارسی سھم بسزایی داشتہ اند، وآثار زیاد و مھم از آنھا در حوزۂ ادبیات فارسی اعم از شعر و نثر و داستان نویسی و تاریخ و فرھنگ برجای ماندہ است کہ مجال معرفی ھمۂ آثار در این مقالہ امکان پذیر نیست۔۴؎ کتاب مورد بحث در این مقالہ را از دو جنبہ شکلی و محتوایی می توان مورد کنکاش وتوجہ قرار داد۔ این از لحاظ بیرونی و شکل، عبارت است از مجموعہ ای کوچک ۱۴۱صفحہ ای، در قالبی نسبتاً جدید۔ این اثر بہ صرف نظر از جایگاہ محتوایی اش، حد اقل بہ لحاظ نگرش جدی و عمیق بہ موضوع مورد بحث و با توجہ بہ ھنرمندی و چیرگی مترجم، حرکت مقبول و درخور تأمل و تحسین است۔ نگاہ متأملانہ بہ عنوان کتاب ما وراء الکلمۃ گویای نمادگونۂ آن است، و در پشت آن بحر مواج معانی بلند و رمز گونہ قرار دارد۔ گویی مؤلف با انتخاب این عنوان می خواھد بگوید کہ خوانندہ برای دریافت معنی حقیقی اشعار بناچار باید از نشانہ ھای کلمات موجود عبور کند، و بہ مدلولھای قراردادی آنھا کہ در ذھن شاعر تشخص دارد، برسد، یعنی مسیری کہ خوانندہ از ابتدای خواندن شعر تا کشف معنای آن باید طی کند، مسیر تأویل کہ بہ مفہوم ’’کلمہ ‘‘ منحصر نمی شود، بلکہ بہ ’’ماواء الکلمہ ‘‘ (فرا واژہ) می رسد۔ جایگاہ مؤلف در کتاب خود جایگاہ ثابتی نیست۔ او در فصل نخست کتاب کہ عبارت است از بررسی تاریخی تحولات سیاسی واجتماعی ایران آن دوران کہ بہ پیدایش حرکت نوگرایی در شعر فارسی منجر شدہ است، و حدود بیست صفحہ از حجم کتاب را بہ خود اختصاص می دھد۵؎ و در سکوی یک ’’راوی ناقد ‘‘ می ایستد وبہ زمینہ سازی موضوع کتاب می پر دازد۔ سپس شروع بہ توصیف آن می نماید و روند تاریخ ادبیات معاصر از آغاز مشروطہ را مرور می کند و می کوشد حتی الامکان از داوری شخصی بپرھیزد و در نقل قولھا نیز وظیفۂ ناقد بیطرف را ایفا می کند۔ بطور کلی آنچہ در این فصل دربارۂ شعرای دورۂ معاصر ایران می خوانیم از دقیقترین تحلیلھا و نوشتہ ھا واظھار نظرھا دربارۂ آنھاست۔ استاد لوزی بسیار نکات باریک در مورد شعر نیمایی گفتہ است و در ھمہ جا استنباط مؤلف مستند بہ نوشتہ ھای خود شاعران است۔ بطوری کہ تعداد نقل قولھا و استشھادات مؤلف در این مقدمہ بہ ھفدہ مورد می رسد و این بیانگر دقت و امانت نگارندہ و مستند بودن ھمۂ اظہارات اوست۔ وی از نیما یوشیج (در حرفھای ھمسایہ و دیوان ماخ اول و ارزش احساسات) و از فروغ فرخزاد (در حرفھایی با فروغ) و از احمد رضا احمدی (در صور و اسباب) و از مھدی اخوان ثالث (در دفترھای زمانہ) نقل می کند۔سبک جدی و موقر کتاب کہ از ھرگونہ ھیجان عاری است، برخاستہ از تعھّد و تلاش و جدّیت مؤلف و دلیلی برکامیابی اوست۔ در فصل دوّم کتاب، مؤلف بہ اصل مطلب می پردازد، وآن را بہ شرح احوال و ذکر افکار ھشت تن از شعرای نامبردۂ طراز اول دورۂ نو در شعر فارسی اختصاص می دھد۔ اینھا طلایہ داران جریان نوگرایی و شعر نیمایی ہستند کہ نظرات انتقادی شان عمدتاً در رویا رویی وستیزہ جویی با موازین شعر سنتی بودہ است۔ مؤلف مھمترین نکات مطرح درآن دوران را یادآور می شود و بہ بررسی نظرات انتقادی آنھا می پردازد، و نقش منسجمی از مسایل مطرح در دنیای نقد تحولات جدید را در ذھن خوانندگان ترسیم می کند۔ آنگاہ معروفترین وشیواترین اشعار این گویندگان را باقلم رسا و چیرگی نادر برای تشنگان شعر معاصر فارسی بین خوانندگان عربی زبان ترجمہ می کند۔ در این مطلب جایگاہ مؤلف کتاب بہ عنوان مترجم و شاعر خوش ذوق مشخص می گردد، چرا کہ انتخاب بھترینھا از میان این ھمۂ بھترینھا کار سادہ ای نیست، و چہ بسا نام وآثار چندین نفر دیگر از شاعران معاصر ایرانِ نیز در این مورد می شد مطرح نمود، ولی این را ھم نمی توانیم عیب بزرگی تلقی کنیم، زیرا بہ لحاظ تأکیدی کہ بر مختصر بودن این مجموعہ۶؎، ھدف صاحب کتاب این نبود کہ تمام شاھکارھای دورۂ معاصر را گردآوردی و ترجمہ نماید؛ بلکہ او بہ مقتضای ’’اگر آب دریا را نتوان کشید، بہ قدر تشنگی ھم باید چشید‘‘، اشعار منتخبی را برای علاقہ مندان بہ ادبیات نوین ایران بینِعربی زبانھا برگزیدہ، و باترجمۂ شعری زیبایشان، آنان را بھرہ مند ساختہ است۔ باید بدانیم کہ دکتر محمد اللوزی پس از چند سال پیگیری مستمر در این زمینہ، آشنا ساختنِ خوانندگان عرب را با نمونہ ھای درخور توجہ شعر امروز ایران جزء وظایف خود می داند، و در راستای ھمین ھدف است کہ بہ انتشار ماوراء الکلمۃ دست یازیدہ است۔ گفتگویی کہ اینجانب با دکتر اللوزی داشتم ، وی رویھمرفتہ این معیارھا را برای انتخاب اشعار ترجمہ شدہ، در این مجموعہ مدِّنظر داشتہ است: شعر ھا زیبا باشد، معروف و شناختہ شدہ باشد، وشاخص ترین شعر آن شاعر باشد۔ اشعاری کہ وی بہ زبان عربی ترجمہ کردہ، بہ شرح زیر است: ۱۔ نیما یوشیج : مھتاب، خانہ ام ابری است، در شب سردزمستانی۔۷؎ ۲۔احمدشاملو: ماھی۸؎ ،شبانہ ۹؎،مرثیہ برای مردگان دیگر۔۔۔،۱۰؎ ازنفرتی لبریز،۱۱؎ وصل،۱۲؎ شعر ناتمام۔۱۳؎ ۳۔نادر نادر پور: امید یا خیال ، شامگاہ۔۱۴؎ ۴۔مھدی اخوان ثالث: نادر یا اسکندر۔۱۵؎ ۵۔ید اﷲ رویایی : دلتنگی ھا،۱۶؎ ھفتاد سنگ قبر۔۱۷؎ ۶۔فروغ فرخزاد : دیوار،۱۸؎ ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد،۱۹؎ کسی کہ مثل ھیچکس نیست۔۲۰؎ ۷۔سھراب سپھری : صدای پای آب،۲۱؎ خانۂ دوست کجاست۔۲۲؎ ۸۔ از ساوش کسرائی : آرش کمانگیر۔۲۳؎ در فصل بعدی کتاب، مؤلف متن اشعار فارسی را برای علاقہ مندان و آشنایان بہ زبان عربی در می آورد۔ این فصل۳۰ صفحہ از حجم کتاب را شامل می باشد۔ فصل آخر کتاب بہ ذکر منابع و مآخذ اختصاص دارد وچنانکہ نگاھی بہ فھرست آن بیندازیم کثرت و تنوع این منابع و تعدد زبانھای از جملہ عربی وفارسی و فرانسوی و انگلیسی توجہِ ناقد را بہ خود جلب می کند و این در حد خود یک حسن دیگری است برای این تألیف وشاہدیست صادق برغنای کار مؤلف۔شرح این منابع بدِینقرار است: ۲۲ منبع فارسی شامل تمام دواوین و مجموعہ ھای شعری مورد بحث۔ ۷منبع عربی دربارہ ادبیات معاصر ایران، و ۵۳ منبع و مرجع لاتین شامل مھمترین تحقیقات و نوشتہ ھای فرنگیان پیرامون ادبیات معاصر ایران۔۲۴؎ چنانکہ پیش از این نیز اشارت رفت، اگرچہ اثرِ حاضر دارای جوانب مثبتی است و از ھر حیث کتابی است آموزندہ و بسیار پُر بار، ولی نمی توان از نواقص وکاستیھای آن چشم پوشید۔ در این بارہ اشارہ بہ چند نکتۂ کوتاہ ضروری می نماید: موسیقی حاصل از وزن و قافیہ، تناسب کلمات و ظرافت حاصل از معانی نزدیک و دور بخشی از واژہ ھا و ترکیبھا وشگردھای زبانی وصنایع ادبی از ویژگی ھای مھم شعر فارسی است کہ معمولاً و بانسبتھای متفاوت در ترجمۂ شعر قربانی می شود و این امری است برای مترجمان واھل فن معلوم۔ بنا بر این نویسندۂ این اثر سعی کردہ کہ بیشتر نمونہ ھایی را مدنظر داشتہ باشد کہ در ترجمہ آسیبِ کمتری ببینند۔ در این ترجمہ لغزشھای ترجمہ ای بہ لحاظ کمی وکیفی زیاد یافت می شود۔ البتہ چون ھدف این مقالہ تتبع ھمۂ لغزشھا و برآوردن تمام کاستیھا و اشتباھات نیست، (زیرا مجال برای این کار بسیار تنگ است واقتضا می کند کہ کتابی در این مورد بہ رشتۂ تحریر درآید) و چون سنجش ھمۂ اشعار ترجمہ شدہ در این مجموعہ حوصلۂ بسیار و پشتکاری زیاد می طلبد، و چنین امر در این سطور نمی گنجد، برای نمونہ و مثال فقط بہ موارد ذیل اشارہ می گردد: ۱- در ترجمۂ شعر مشھور نیما یوشیج ’’مھتاب ‘‘، مترجم مصراع دوم بند اول : ’’می درخشد شبتاب‘‘ را: یتألق مصباح اللیل۲۵؎ ترجمہ کردہ است، ومعلوم است کہ ’’شبتاب‘‘ بہ معنی’’کرم شبتاب‘‘ ۲۶؎ کہ در زبان عربی بہ معنی’’حباحب‘‘ ۲۷؎ یا ’’یراع‘‘ ۲۸؎ است۔ بنابر این ترجمہ درست این بند اینگونہ است: ’’الحباحب تلمع‘‘ ۲- مترجم مصراع زیر را : ’’غم این خفتہ چند، خواب از چشم ترم می شکند‘‘ اینگونہ ترجمہ کردہ است: ’’آلام ھذا النائم کثیرۃ الأرق یطرق عینی الدامعۃ ‘‘ ۲۹؎ بہ نظر می رسد کہ مترجم در فھم این مصراع دچار اشتباہ شدہ است۔ زیرا شاعر از غم خفتگان و بیخبران عصرخویش کہ عصر پُرآشوب و لبریز از حوادث مھم سیاسی و اجتماعی است، رنج می برد، و غم آنھا نمی گذارد کہ لحظہ ای خواب بہ چشم گریان شاعر راہ پیدا کند۔۳۰؎ بنا بر این ترجمۂ درست این مصراع می تواند بدین صورت باشد: ’’حزن ھؤلاء النائمین یطرد الدوم عن عینی الدامعۃ ‘‘ ۳- مترجم بخش زیرا را ترجمہ نکردہ است ، ودلیل آن ھم نمی توان باشد جز غفلت و عجز او: نازک آرای تن ساق گلی کہ جان دادمش آب ای دریغا، بہ برم می شکند۔ ۳۱؎ ترجمہ آن اینگونہ پیشنھاد می کنم : وتلک الرشیقۃ القوام ذات السیقان الوردیۃ التی زرعتھا بروحی وسقیتھا بمھجتی وا أسفا ، تدبل بین یدی۔ ۴- در بند بعدی نیز مصراع : ’’در و دیوار بہ ھم ریختہ شان برسرم می شکند‘‘۳۲؎ از ترجمۂ عربی افتادہ است ، کہ آن را اینگونہ ترجمہ می کنیم: ’’فأبوابھم وجدرانھم تنھار علی رأسی ‘‘ ۵- ترجمہ شعر ’’خانہ ام ابری است ‘‘ با وجود اعمال حس ھنرمندانۂ مترجم خالی از اشکال نیست، مصراع: آی نی زن کہ تو را آوای نی بردہ است دور از رہ کجایی؟ ‘‘ ۳۳؎ اینگونہ ترجمہ شدہ است: ’’یا عازف النای ، این أنت ؟ یا من یحمل صوت النای شکواہ بعیدا۔ ۳۴؎ کہ ترجمۂ دقیقتر آن این چنین است: ’’یا عازف النای، یا من أخذتک الحائہ بعیدا عن الطریق،أین أنت؟‘‘ ۶- ترجمہ بخش پایانی این شعر ’’و بہ رہ، نی زن کہ دایم می نوازد نی ، در این دنیای ابر اندود راہ خود راہ دارد اندر پیش ‘‘ ۳۵؎ اینگونہ آمدہ است: و یواصل عازف النای المسیر والغنائ، وأمامہ درب طویل، و عالم مکسو بالسحب۔ ۳۶؎ کہ وجہ درست تر آن اینگونہ است : علی الطریق عازف النای الدی یعزف باستمرار یشق طریقہ عبر ھذا العالم الغائم ۔ در پایان باید عرض کنم کہ اینجانب این سطور را برای اشتباہ گیری یا عیب جویی ننوشتہ ام، بلکہ می خواستم بیان کنم کہ اگرچہ دکتر اللوزی مانند کارھای پیشین خود، دربارۂ ادبیات معاصر ایران فراوان زحمت کشیدہ و خوب کار کردہ، و حاصل کارشان نیز بسیار ارزشمند بودہ، و با استقبال زیاد خوانندگان عربی زبان روبرو شدہ است، وکتاب حاضر علاوہ بر آن کہ اصحاب نظر و علاقہ مندان از جوامع عربی را بہ توجہ و تأمل در شعر فارسی معاصر ترغیب می کند و امر پژوھش وتحقیق را برای دانشجویان و آنھایی کہ بہ مطالعہ در باب ادب معاصر ایران علاقہ مندند، تسھیل می نماید، اما ھنوز خیلی کارھا ست کہ دربارۂ ھمین موضوع می توان انجام داد، و می توان بہ این گونہ مواضع با چشم انداز ھای دیگری نگریست۔ بھر تقدیر این اثر نوید آن را می دھد کہ در آیندہ شاھد آثاری ارزشمند و در خور تعمق دیگر از این نویسندہ مقتدر باشیم۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ برای دریافت اطلاعات بیشتر راجع بہ این کتاب رجوع کنید بہ مقالہ ’’معرفی و نقد کتاب ما وراء النھر۔۔۔‘‘ از دکتر احمد موسی ، مجلۂ کتاب ماہ: ادبیات وفلسفہ، شھریور۱۳۸۱ش۔ ۲۔ ھمین کتاب مورد معرفی و نقد در این مقالہ ۔ ۳۔ ابراھیم التادلی ، اغانی السیقا، نسخہ خطی در کتابخانہ مرکزی رباط ، نیزنک: دکتر عبدالھادی التازی، ’’دور الطریق الصوفیۃ فی المحافظۃ علی التراث الموسیقی‘‘ (نقش مکتبھای صوفی در حفظ ارث موسیقی) بہ نقل از دکتر التازی، ’’العلاقات المغربیۃ الإیرانیۃ عبرالتاریخ ‘‘ (روابط مغرب وایران در رھگذر تاریخ)، ص۱۷۔ ۴۔ برای دریافت جزئیات این موضوع رک بہ مقالہ ’’پیشینہ ایرانشناسی و دستاوردھای آن در مغرب ۔۔۔‘‘ از دکتر احمد موسی در مجموعہ مقالات دومین ھمایش ملی ایرانشناسی کہ در تھران بہ سال ۲۰۰۴ م برگزار گردید۔ ۵۔ این فصل کہ بہ ’’مقدمہ ‘‘ یا درآمد موسوم است تا صفحہ ۲۰ ادامہ دارد، و پر از شواھد شعری و نقول از شاخص ترین چھرہ ھای ادبی وشاعران معاصر ایران است۔ ۶۔ نگاہ کنید: ’’ماوراء الکلمۃ۔۔۔ ‘‘ ،ص۲۰۔ ۷۔ گزیدہ اشعار نیما یوشیج، چاپ دوم انتشارات مروارید،تھران ۱۹۹۳م، صفحات بہ ترتیب ۱۹۵، ۱۴۹، و۱۹۵۔ ۸۔ احمد شاملو، باغ آیینہ ، تھران ، ۱۳۳۸ش۔ ۹۔ برگزیدہ اشعار احمد شاملو، تھران ، ۱۹۶۹م۔ ۱۰۔ احمد شاملو، باغ آیینہ۔ ۱۱۔ ھمو، ھمان۔ ۱۲۔ برگزیدہ اشعار احمد شاملو، ص ۵۰۔ ۱۳۔ ھمو، ھمان، ص۱۶۔ ۱۴۔ ۱۴۔ برگزیدہ اشعار نادر نادرپور ، تھران ، ۱۹۷۲م، ص ۷۵۔ ۱۵۔ مھدی اخوان ثالث، دیوان آخر شاھنامہ ، تھران ، ۱۹۵۴م ، ص ۲۱۔ ۱۶۔ دلتنگی ھا ، چاپ دوم ، انتشارات مروارید ، تھران ۱۹۷۴م، ص۳۷۔ ۱۷۔ ھفتاد سنگ قبر ، انتشارات کردون، آلمان ، ۱۹۹۸م۔ ۱۸۔ انتشارات امیر کبیر ، تھران ، ۱۹۵۶م ، ص ۲۲۔ ۱۹۔ انتشارات مروارید، تھران ، ۱۹۷۷م ۔ ۲۰۔ ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد ، انتشارات مروارید ، تھران، ۱۳۵۶ش۔ ۲۱۔ برگزیدہ اشعار سھراب سپھری ، انتشارات نگاہ ، تھران ۱۹۹۴م، ص ۱۵۸۔ ۲۲۔ برگزیدہ اشعار سھراب سپھری ، تھران ۱۹۸۴م ۔ ۲۳۔ تھران، ۱۹۵۹م ۔ ۲۴۔ بہ صفحہ ۱۳۵ از کتاب ماوراء الکلمۃ ۔۔۔، مراجعہ نمایید ۔ ۲۵۔ ماوراء الکلمۃ ۔۔۔، ص۲۵۔ ۲۶۔ دکتر حسن انوری، فرھنگ کوچک سخن عربی فارسی، انتشارات سخن، تہران،۱۳۸۳ش،ص ۶۳۵۔ ۲۷۔ احمد سیّاح، فرھنگ دانشگاھی عربی فارسی ، انتشارات فرحان، تہران،۱۳۷۹ش، ج ۱ ، ص ۳۷۵، و نیز :محمد التونجی ، المعجم الذھبی عربی فارسی ، لبنان،۱۹۹۸م، ص ۱۲۳۔ ۲۸۔ المعجم الذھبی عربی فارسی ، ص ۴۳۸، ونیز : فرھنگ دانشگاھی عربی فارسی ، ج۱، ص ۹۴۱۔ ۲۹۔ ما وراء الکلمۃ ۔۔۔، ص۲۵۔ ۳۰۔ برای دریافت اطلاعات بیشتر در بارہ تفسیر و تأویل این شعر رک بہ : تقی پور نامداریان خانہ ام ابری است، شعر نیما از سنت تا تجدد ، انتشارات سروش،تہران ۱۳۷۷ش، ص ۳۲۸۔ ۳۱۔ ماوراء الکلمۃ ۔۔۔، ص۲۵۔ ۳۲۔ ھمو،ھمان، ص۲۶۔ ۳۳۔ ھمو،ھمان، ص ۱۰۹۔ ۳۴۔ ھمو،ھمان، ص ۲۷۔ ۳۵۔ ھمو،ھمان، ص ۱۱۰۔ ۳۶۔ ھمو،ھمان، ص ۲۸۔ خخخ رسالۂ ذکر مغنیان ہندوستان بہشت نشان محمد اطہر مسعود چکیدہ جستہ وگریختہ ذکر موسیقی و موسیقی دانانِ شبہ قارہ در تواریخ مختلف این سامان دیدہ می شود، ولی نخستین کسی کہ رسالہ مستقلی در این موضوع نوشت عنایت خان راسخ بن شمس الدولہ لطف اللّٰہ خان صادق بہادر متہور جنگ است۔ این رسالہ کہ چند سال پیش بہ ھمت سید علی حیدر نیّر وبا سرمایۂ ادارۂ تحقیقات عربی وفارسی بہار(پتنہ،ہند) بہ چاپ رسیدہ، در مقالہ زیر مورد بحث وبررسی قرار گرفتہ است۔ واژہ ہای کلیدی: عنایت خان راسخ، موسیقی وموسیقی دانانِ معروف شبہ قارہ در قرونِ گذشتہ۔ جامعہ شناسان افرادِ جامعہ را بر اساسِ عواملِ مختلفی طبقہ بندی نمودہ اند۔ علاوہ بر تفکیک بربنای ثروتمندی و ناداری کہ یکی از مہمترین عوامل در این زمینہ است، مردم را می توان در قشرھای دیگر نیز تقسیم کرد۔ در عرصۂ ھنر ھای زیبا شاہد ھستیم کہ باوجود اھمیت بیشتری آن در زندگی انسانی، عدہ ای منکر موقعیت شایستۂ ھنر ھای زیبا در جامعہ نیزحضور دارند۔ متأسفانہ موسیقی کہ زیباترین ھنرھاست درجامعۂ ما با ھمین مشکل مواجہ است۔ معمولاً افراد وابستہ بہ این ھنرشریف را تنھا بہ عنوان ھنر پیشگانِ عادی می شناسیم و از این نکتۂ انکارناپذیر را نادیدہ می گیریم کہ موسیقی ھنری است استوار بر مبانی علمی و کسانی کہ در این صحنہ کار می کنند فقط بازیگر یا ھنرنما نیستند بلکہ دانشمند این ھنر نیز می باشند۔ علی غم این، اغلب تاریخ نویسان در موقع ضبطِ احوال اقشار مختلف جامعہ از ذکر موسیقی دانان خود داری نمودہ اند۔۱؎ درمیان تاریخِ نویسان شبہ قارہ نخستین کسی کہ بہ این جنبۂ موضوع توجہ کردہ واشتباہ متقدمین را نسبت بہ دیگران بہتر احساس کردہ، عنایت خان راسخ بن شمس الدولہ لطف اﷲ خان صادق بھادر متھور جنگ است۔او در آغاز رسالۂ ذکر مغنّیانِ ھندوستان بہشت نشان، اثر پرارزش خود، چنین می نویسد: ۔۔۔ روزی بہ خاطرِ فاتر بندۂ عاصی عنایت خان راسخ بن شمس الدولہ لطف اﷲ خان صادق بھادر متہور جنگ مغفور خطور نمود کہ احوالِ شعراء و دیگر اربابِ کمالِ اکثر علوم در کتبِ تاریخ مضبوط است مگر ذکرِ نغمہ سرایانِ قدیمِ ہند کہ در ممالک دیگر مثلِ آنھا نشدہ اند، مذکور نیست، و موجب آن چیست؟ بعد تفتیش بسیار منکشف گشت کہ اکثر اساتذۂ قدیمِ فنِ غناء کہ آنان را بہ زبانِ ہندی تکریماً نایک می گفتند، چندان کاری بہ پیرایشِ عبارت نداشتند۔ بیشتر ہمت بہ صنایعِ آہنگ و اصول کہ عبارت از سُر و تال باشد، می گماشتند، و مردم این گُل زمین تصانیف آنان را کہ اکثر وبیش [کرم خوردہ] بود، از عدمِ درک معانی کمتر یاد می گرفتند، اکثر با خوانندگان رفت و [کرم خوردہ] نگاہی نام و نشان از صفحۂ روزگار بر افتاد مگر کلامِ متأخرین کہ کیفیت مضامینِ دلنشین آن نشۂ حسن صورت را دو بالا ساختہ، مشہور است، و نامِ آن طایفہ بہ تقریب در بعضی کتبِ تواریخ مذکور۔۲؎ اطلاعات کافی دربارۂ احوال زندگانی عنایت خان راسخ در دست نیست۔ منزوی اسم کامل وی را عنایت خان راسخ اکبر آبادی نوشتہ است۔۳؎ اغلب افراد خانوادہ اش کہ در زمان غیاث الدین بلبن از ھرات بہ پانی پت (ھند) ھجرت نمودہ، علاقۂ وافری بہ علم و ادب داشتند۔ بنا بر روایات مختلفی شمس الدولہ لطف اﷲ خان صادق بھادر، نیک نام، متہور جنگ، متوفی ۱۸رمضان المبارک ۱۱۶۶ھجری مصادف با ۲۰ژوئیہ ۱۷۵۳م۔ پدر بزرگوار عنایت خان راسخ۴؎ شش یا ھفت پسر داشت۔۵؎ خودِ راسخ، بنا بہ اطلاعاتی موجودِ در عنایت نامہ اش ، در ۱۱۱۴ھـ ق چشم بہ جھان گشود۔ چنانکہ می نویسد: ’’بندۂ عاصی عنایت خان راسخ بن شمس الدولہ لطف اﷲ خان صادق بھادر متہور جنگ، در این سنِ عبرت آگین خود کہ سنہ یک ہزار و یکصد و شست و سہ ہجری، چھل و نہ مرحلہ از مسلکِ زندگی طی نمودہ۔۔۔ الخ۔‘‘۶؎ برای تاریخ وفات راسخ بہ چندین منابع رجوع شدہ اما ھیچ اطلاعی بہ دست نرسیدہ است،حتی۔استاد نبی ھادی نیز بہ نوشتن’سال درگذشت معلوم نیست‘ اکتفا کردہ است۔۷؎ پیش از نقد و بررسیِ محتویات رسالۂ ذکر مغنیان ھندوستان بہشت نشان آثار دیگر عنایت خان راسخ را اجمالاً معرفی می کنیم۔ ۱۔رقعات عنایت خانی/ عنایت نامۂ نثر سید علی حیدر نیر، مرتب و مصحح رسالۂ ذکر مغنیان ھندوستان بہشت نشان، در مقدمہ خود بہ نقل از نسخۂ خطی رقعات عنایت خانی، موجود در کتابخانہ پتنہ، می نویسد: ’’الحمد ﷲ والمنۃ کہ شاھد این امنیۃ محض بہ عنایت الہی چہرہ گشا گردیدہ پیرایۂ انجام یافت و برحسب مرجع بہ عنایت نامۂ نثر مسمّی گردید۔‘‘۸؎ متأسفانہ مصحح مذکور در مقدمہ توضیح ندادہ کہ وی اقتباس فوق را از نسخۂ دانشگاہ پتنہ نقل کردہ یا از نسخۂ کتابخانۂ خدا بخشِ آنشہر؟ منزوی و مارشال غیر از نسخہ ھای موجود در بانکی پور (پتنہ)، چندین نسخۂ خطی دیگر عنایت نامہ را نیز ذکرکردہ اند۹؎ و آقای حیدر از آنھا استفادہ نمودہ است۔ با توجہ بہ موضوع منفرد و محتوای دلپذیر، عنایت نامۂ نثر برای علاقمندان تاریخ شبہ قارہ اھمیت خاصی دارد۔ ۲۔عنایت نامہ بیاض شعر مشتمل برگزیدۂ ابیات شاعران فارسی کہ نشان دھندۂ عشق و علاقۂ فراوانِِ راسخ بہ ادبیات فارسی است۔ این اثر دلپذیر کہ مشتمل بر ’’مضامین مختلفہ و مطالب متنوعہ‘‘ می باشد، در سال ۱۱۵۳ھـ ق تکمیل شد و مشتمل بر چہاردہ باب و یک ضمیمہ است۔ عنایت نامہ، بہ گفتۂ سید علی حیدر نیر ھنوز بہ چاپ نرسیدہ است۔۱۰؎ ۳۔فالھای حافظ شیرازی فال گرفتہ از دیوانِ حافظ در سراسر مناطقِ فارسی زبان اہمیت فوق العادۂ ادبی و مذھبی داشتہ و دارد۔ بہ امکان قوی پس از قرآن مجید، دیوان حافظ متداول ترین اثری برای این منظور می باشد۔ عنایت خان راسخ نیز رسالۂ مختصری در این موضوع نوشتہ کہ مشتمل بر ۲۷ برگ است وتنہا نسخۂ خطی آن درکتابخانۂ خدابخش،بانکی پور (پتنہ ) نگہداری می شود۔۱۱؎ ۴۔دیوان راسخ ھر چند سید علی حیدر نیر مرتب رسالۂ ذکر مغنیان ھندوستان بہشت نشان غیر از سہ اثر مزبور کتابی دیگر از راسخ را ذکر نکردہ اما بر اساس اطلاعات نبی ھادی، عنایت خان راسخ شعر ھم می سرود و یک دیوان از خود بہ یادگار گذاشت۔۱۲؎ ۵۔کارستان یکی دیگر از تألیفات تازہ دریافتِ راسخ کارستان است۔ در دوران فہرست نگاری یکی از گنجینہ ھای نسخہ ھای خطی زبان فارسی محفوظِ در در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب نسخۂ خطی منحصر بہ فرد این اثر تصادفاً بہ دست دکتر عارف نوشاھی، رسید۔ نامبردہ با توجہ بہ نکات مھم لسانی وادبی کہ راسخ در مقدمۂ کتاب مورد بررسی قرار دادہ بود، آن را با ھمکاری خانم شاھدہ عالم بہ چاپ رسانیدہ است۔۱۳؎ موضوع این رسالۂ مختصر ترمیم و اختراع الفبا برای زبان اردو می باشد۔ راسخ خاطر نشان می سازد کہ وی قبل از این کتابی موسوم بہ سدھا سرور بہ زبان ھندی نوشتہ بود کہ باز نویسی آن بہ حروف فارسی بسیار دشوار بود ازانجاکہ زبان فارسی آن صداھا را ندارد کہ در زبان ھندی موردِ استفادہ قرار می گیرد۔ بنا بر این وی سعی نمود کہ برای حل این مسألہ کتابی دیگر بنویسدتا علاقمندان بتوانند اصواتِ واقعی زبان ھندی را توسط الفبای فارسی و اردو بدانند و از اشعارش لذت ببرند۔ با توجہ بہ اطلاعات فوق الذکر می توان گفت کہ سرگرمیھای علمی عنایت خان راسخ متنوع بودہ است۔ انتخاب و جمع آوری اشعار آبدارِ متقدمین بہ صورت یک بیاض، ترتیب فالنامہ ای، رسالہ ای مبنی بر احوال و اذکار موسیقاران، رقعات نویسی و افزون بر ھمۂ آن یک دیوان شعر از جملہ آثار اوست۔ بنا بر ھمینگونہ شواھدی است کہ استاد نبی ھادی دربارۂ راسخ نوشتہ است کہ: ’’بنا بر استعداد درخشانِ او عدۂ زیادی از شاگردان و دوستان ادبی دور او جمع شدند۔‘‘۱۴؎ آمدم بر سرِ مطلب۔ رسالۂ ذکر مغنیان ھندوستان بہشت نشان اثری است جالب دربارہ موسیقی دانانِ شبہ قارۂ ہند۔چنانکہ از عنوان رسالہ پیداست، مؤلف از بحث دربارۂ نکات فنی و علمی دربارۂ موسیقی خود داری نمودہ وفقط درمورد احوال واذکار موسیقی دانان ابراز نظر کردہ است۔ بیشتر اطلاعات مذکور در این رسالہ از کتب تاریخ سابق مأخوذ می باشد۔ مؤلف بہ خاطر جمع آوری اطلاعات دربارۂ مشاھیر موسیقی شبہ قارہ ھمچون نایک بیجو، نایک گوپال، امیر خسرو، نایک بخشو، تان سین، لعل خان، بابا رام داس بیراگی، نایک دھوندو، سلطان حسین شرقی، باز بھادر و روپ متی، شیخ شیر محمد و شیخ کبیر، شیخ معین الدین، ذوالقرن، بدھـ سینگ و نعمت خان، اغلب شاھجھان نامہ و مرآۃ سکندری را مدِّ نظرداشتہ است۔ افزون برآن اقتباساتی از خلاصۃ العیش عالم شاھی، مرآۃ آفتاب نما و صوت الناقوس نیز بینِ منابع او بہ چشم می خورد۔ گمان می رود کہ بنا بر ہمین است کہ سید علی حیدر نیر، مصحح رسالۂ مزبور، پس از مقدمہ اقتباساتی از کتابھای یاد شدہ نقل کردہ است۔ در رسالۂ مزبور ھمزمان با ذکر موسیقی دانان متقدم اطلاعاتی مفید دربارۂ نعمت خان سدا رنگ، یکی از شخصیتھای بزرگ موسیقی شبہ قارہ، کہ ظاہراً معاصر با راسخ بودہ، نیز دیدہ می شود۔ راسخ ذکر سدا رنگ را درپایان رسالہ آوردہ و پس از آن با یک رباعی وترقیمہ رسالہ را بہ پایان رسانیدہ است۔علاقمندان موسیقی شبہ قارہ می دانند کہ سدا رنگ بیشتر زندگانی خود را در دھلی بسر برد۔ باوجود آنکہ سند معتبری دربارۂ ملاقات او با راسخ در دست نیست، بازھم امکان دارد کہ آنھا با ھمدیگر آشنا بودہ باشند۔ راسخ می نویسد: درین اخیر دوران مثل نعمت خان علیہ الرحمۃ والغفران، صاحب کمال در فن موسیقی نبود بلکہ در نایک ھای سلف ہم بہ این جامعیت نشدہ۔ در بین نوازی خود وصف او ما فوقِ بیان است، و در خواندن دھرپد و خیال و ترانہ ہم قصب السبق از مغنیانِ روزگار می ربود و اقسام خیال و ترانہ بہ اعتبار نازکی طرز و پختگی کلام در مرتبۂ اعلی تصنیف می نمود۔۔۔ الخ۱۵؎ چنین توصیف از ھنر سدا رنگ در ھیچ جای دیگر دیدہ نمی شود۔ امری جالب است کہ مؤلف اسم ممدوحِ خود را فقط ’’نعمت خان‘‘ آوردہ و از ذکر تخلص وی ’’سدا رنگ‘‘ عمداً یا سہواً خود داری کردہ است۔ چاپ مورد نظر رسالۂ ذکر مغنیان ھندوستان بھشت نشان اشتباھات چاپی و علمی زیاد دارد۔ از نگاھی گذرا بہ فھرست منابع پیداست کہ مصحح در ضمن تصحیح متن رسالہ نسخۂ خطی کتابخانۂ بانکی پور (پتنہ) را نسخۂ اساسی قرار دادہ است۔ چہ بہتر بود اگر او چاپ ھای معتبر آن را ھم کہ در دسترس است، نیز موردِ استفادہ قرار می داد۔ ھمچنین اشتباھات املایی مانند ناقوس الصوت بجای صوت الناقوس(ص۸۰) نیز بہ چشم می خورد۔ خدمتی بزرگ بہ موسیقی شبہ قارہ خواھد بود اگر پژوھشگری این رسالہ را باتصحیح مجدد پہ چاپ برساند۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ نگاھی بہ تواریخ و تذکرہ ھای زبان فارسی کہ در شبہ قارہ نوشتہ شدہ، این امر را بہ اثبات می رساند کہ اغلب مؤرخین، تذکرہ نویسان یا مؤلفان ھنرِ موسیقی یا افراد وابستہ بہ آن را در تألیفات خود ذکر کردہ اند۔ بہ عنوان مثال اکبر نامہ تألیف ابوالفضل، مرآۃ الخیال تألیف شیر خان لودی، تحفۃ الھند تألیف مرزا محمدبن فخر الدین وغیرہ را می توان نام برد۔ اما بہ عقیدۂ اینجانب نخستین کسی کہ دربارۂ احوال و اذکار موسیقی دانان کتابی مستقل بہ زبان فارسی نوشت، عنایت خان راسخ است۔ در قرن بیستم میلادی چندین کتاب دراین موضوع بہ زبان ھندی، انگلیسی و اردو نیز نوشتہ شدہ کہ مرحوم رشید ملک، محقق نامدار معاصر طی مقدمہ خود بہ کتاب سدا رنگ تألیف استاد بدرالزمان (چاپ لاہور، ۱۹۹۸م) اجمالاً معرفی نمودہ است۔ ۲۔ سید علی حیدر نیّر (مصحح و مرتب)، رسالۂ ذکر مغنیان ہندوستان بہشت نشان، پتنہ ادارۂ تحقیقات عربی و فارسی، بھار، بی تا، متن، ص ۵۔ ۳۔ منزوی، فہرست مشترک نسخہ ھای خطی فارسی پاکستان، جلد پنجم، ص۱۳۔۳۱۲۔ ۴۔ ھمو، ھمان، ص ۵(شرح احوال مؤلف) ۵۔ ھمو، ھمان، ص ۶۔ ۶۔ ھمو، ھمان، ص ۷ ۔ 7- Nabi Hadi, Dictionary of Indo-Persian Literature, Delhi, 1995, p.257. ۸۔ رسالۂ ذکر مغنیان ہندوستان بہشت نشان، ص۱۲۔ ۹۔ الف) منزوی، فہرست مشترک، ص۱۳۔۳۱۲۔ ب) وی ، این ، مارشال، مغلز اِن انڈیا (بہ زبان انگلیسی) ،لندن ۱۹۶۷م، ص ۲۰۵۔ ۱۰۔ رسالۂ ذکر مغنیان ہندوستان بہشت نشان، ص۱۰۔ ۹۔ ۱۱۔ ھمو، ھمان، ص ۱۰۔ 12- Nabi Hadi, p.664. ۱۳۔ عارف نوشاھی و شاھدہ عالم، ’’دیباچۂ کارستان‘‘، مجلۂ بازیافت، گروہ زبان وادبیات اردو، دانشکدۂ خاور شناسی، دانشگاہِ پنجاب، لاہور، شمارہ ۴ ، ص۱۰۱-۹۷ ۔ 14- Nabi Hadi, p.257. ۱۵۔ رسالۂ ذکر مغنیان ہندوستان بہشت نشان، متن، ص۳۰ ۔ ززز