اقبالیات فارسی مدیر مسئول محمد سہیل عمر سر دبیر دکتر محمد سلیم اختر شورای مشاوران دکتر رفیع الدین ہاشمی دکتر طاہر حمید تنولی اقبال اکادمی پاکستان ژ اقبالیاتِ فارسی سالی یک مرتبہ منتشر می شود۔ ژ اقبالیاتِ فارسی بہ مطالعاتِ دقیق در پیرامونِ شخصیت و شعر و اندیشۂ علامہ دکتر محمد اقبال لاہوری و تمام رشتہ ہای علمی و ادبی مورد علاقۂ وی از جملہ اسلام، فلسفہ، تاریخ، جامعہ شناسی، ادیان، ادبیات تطبیقی، باستان شناسی و جز آن، اختصاص دارد و از مقالات در بارۂ این موضوعات استقبال می کند۔ ژ مقالاتِ مندرج در اقبالیاتِ فارسی صرفاً نمودار آرائِ نویسندگان آنھاست۔ ژ اقبالیاتِ فارسی در کوتاہ کردن و ویرایش مقالات آزاد است۔ ژ استفادہ از مطالبِ اقبالیاتِ فارسی با ذکر منبع مجاز است۔ بھای این شمارہ ۱۵۰ روپیہ پاکستانی ؍۲۵۰۰۰ ریال ایرانی ؍۵ دلار امریکایی ٭٭٭ مقالات بہ نشانی زیر فرستادہ شود اقبال اکادمی پاکستان (حکومت پاکستان، وزارت ثقافت) لاہور، خیابان ایوان اقبال، ایوان اقبال، طبقہ ششم صندوق پُستی ۱۳۰۸ تلفن: ۶۳۱۴۱۵۰-۴۲-۰۰۹۲ دور نویس: ۶۳۴۶۴۹۶-۴۲-۰۰۹۲ پستِ الیکترونیک: Iqbalacad@lhr.com ویب سائت: www.allamaiqbal.com مندرجات اقبال نامہ دکتر اسلم انصاری ۵ سھم اقبال در وحدت اسلامی و بیداری مسلمانان دکتر رضا مصطفوی سبزواری ۱۵ اقبال و غرب اندیشی محمد بقائی (ماکان) ۱۹ ’’زمان ‘‘ شناسی در شعر فارسی اقبال دکتر ذوالفقار رھنمای ۳۱ قرآن اعلامیۂ جہانی حقوق بشر دکتر کامیابی پور ۴۵ صور خیال در غزلھای نظیری نوید احمد گل ۵۵ تحول صورت و زبان در شعر فروغ فرخزاد دکتر محمد ناصر ۶۵ تأثیر اندیشۂ شاعران فارسی در شعر بنگالی دکتر ک۰م۰ سیف الاسلام ۷۹ بیت بازی و تصحیح نسخۂ دستنویس خوشدل نامہ دکتر نجم الرشید؍ دکتر محمد صابر ۸۵ اقبال نامہ دکتر اسلم انصاری خطاب بہ ساقی خوش بیا ای ساقی ناز آفرین آن بساطِ خوش بیانی باز چین بازگردان ساغری در انجمن تا می کھنہ بریزد از سخن می کہ ھم کھنہ بود ھم نوبہ نو ساغرِ جان را بود زین مھر ضَو می کہ بخشد لذتِ تازہ بہ کام وز شعورِ خویشتن آرد پیام می کہ سکر و خواب و مستی ناورد می کہ ذوق خود شناسی آورد بازگردان روی ما از یاد پار از شراب آگھی جامی بیار مایۂ تلخیِ دی برباد دہ باز از امروز و فردا یاد دہ از کتاب آگھی سطری بخوان تا ھمی بینیم راز خود عیان نکتہ نکتہ از خودی ازبر کنیم از شعور خویش جان پُر زر کنیم دست زن بر دستۂ مینای ھوش تا بہ کی مستی بباشد بار دوش جام خودداری بیار و گوش کن صد سر و سامان ز نقد ھوش کن از گران جانی نبیند خیر کس یک دو جام آگھی ماراست بس مایہ داریم از رموز آگھی آگھی کو می برد تا ’بی خودی‘ از خودی وز بی خودی گویم ناز ای نگار ما بہ ما چندی بساز ما کہ باز اندوہ ما افزون شدہ است رنگ می از جام می بیرون شدہ است شورشِ ایام ما را بر فکند بھر ما کافی نباشد چند پند ای بھار خاطر ویران بیا وی قرار دیدۂ حیران بیا ذکر آن صاحب سخن را زندہ دار آنکہ نقد شعر را آمد عیار سوز او از شعلۂ تبریز و روم آنکہ برگرداند باد تند شوم پیش ازو کس ھمچو او رازی نگفت کس دُر معنی بہ این معنی نسفت از سخن آینۂ خاطر زدود تا نگار معنی اش چھرہ نمود ’’چون گرفتی خامۂ مشکین رقم آفرین کردہ بر او لوح و قلم‘‘۱؎ آنچنان تازہ نفس در نی دمید خط بہ نغمہ ھای دیرین بر کشید ز شعر را پیغمبری گفتن خطاست شعر را پیغمبری گفتن خطاست این چنین آشفتگیھا کی رواست لیک شعرِ بحت کم از الہام است حرف تازہ کم تراز انعام است شعر را باشد بیانہا از مجاز لیک شعری ھم بود گویای راز شاعران کز ذوق خوش فال آمدند رومی و سعدی و اقبال آمدند رومی جادو بیان سحر فن صوفیان را افتخار انجمن در زبان آربریِ۲؎ خوش نظر صوفی اعظم بہ ھر دور بشر آنکہ نغمہ ساز کرد از چوبِ نِی مست لحنش ھند و چین و روم و رِی ھمچنین اقبال خوش فرجام ما شاعر تازہ کُنِ الھامِ ما مسلمان شبہ۔قارہ را ازو زندگی و ذوق وشوق و آرزو من کیم کاندر رہ شان پی نھم بند گسلانم کہ از غم وا رھم زین بھانہ طبع را موزون کنم خون دل را غازۂ مضمون کنم الغیاث از درد ھجران الغیاث الغیاث از ھجر یاران الغیاث! ای خوش آن روزی کہ با یاران بدم با فراغ و خوش دل و فرحان بدم یاد ایامیکہ با ما یار بود خلوت و جلوت پی دلدار بود موسم گل رفت وآن صحبت گذشت آن فراغ و فرصت وبھجت گذشت شعر گفتن رنج از دل بردن است خاطر از خاشاک و خس بستردن است شعر بھجت آفرین باشد بسی شعر ھمت آفرین باشد بسی خاصہ آن شعری کہ نوعش دیگر است نوعی کاندر باطنش حق مضمر است شعر آن علام، آن اقبال ما آنکہ گفت از حال و استقبال ما رھنمای خوش پیِ آوارگان اعتبار افزای ما بیچارگان شعرِ نابِ او عطای نافلہ بانگِ او بانگِ درای قافلہ باز گردانم عنانِ گفتگو سوی آن ھمت فزای جستجو ز نگاھی کوتاہ بہ آشوبِ جھان عالمِ امروز ما در عینِ حال یک جھانِ تازہ باشد بی مثال بی مثال از روی فرھنگ و ھنر ھم بہ روی حکمت و علم بشر دانش حاضر کہ ھر کھنہ شکست بر بساطِ دھر نقش تازہ بست بھر تسخیر جھان دو جھات پردہ ھا برداشتہ از ممکنات از شراب فکر تازہ عیش مست رو نہادہ باخلای دور دست دید گاہ تازہ ای نوع بشر داشتہ ھر کھنہ حکمت بی اثر نیروی ذرّہ بہ دست آوردہ است ذرّہ ھای نیروی پروردہ است در گیاھی مرغزاری دیدہ اند غنچہ را ظرف بھاری دیدہ اند پای را بر سطح مہ لغزیدہ اند دوربینان روی زھرہ دیدہ اند مشعل عقل و خرد افروختہ چشم دل بر کھکشان ھا دوختہ خط مرموز کھنسال و قدیم خواندہ اند از ھمتِ فکرِ سلیم نشہ را با آگھی آمیختہ فتنہ ھا از جام و می انگیختہ از عنان بخردی بگسیختہ طرح نو از عالم نو ریختہ ھم نشانھا بر قمر بگذاشتہ ھم ز کیوان عکسھا برداشتہ خاک ھمدوش ثریا کردہ ای ھم در تخییل را وا کردہ ای نام نو بنوشتہ بر طاق جھان صد خبر آوردہ ز اعماق جھان حرف ناگفتہ بہ دل انداختہ گفتہ را صد بار گفتہ ساختہ رشتہ ھا را بخردی آموختہ ھم صدا و زمزمہ اندوختہ پردہ ھا را نقش پرور داشتہ عکسھا را بزم محشر داشتہ توسنِ ادراک ھر سُو تاختہ رمز ھای باستان بشناختہ موج سرکش جای مرکب داشتہ بر ورق صد دفتری بنگاشتہ آدم نو از شعور ممکنات چیرہ گشتہ بر جھان بی ثبات لیکن این خورشیدِ نورِ عام نیست اندرین صورت دگر ابھام نیست دستِ ھر رندی نمی گیرد ایاغ بھرِ ھر قومی نباشد این فراغ آدمیت دستہ دستہ گشتہ است دستہ دستہ جستہ جستہ گشتہ است ھم گروھی فاخر از تمکین و ناز ھم گروھی رشتہ بر پا از نیاز ھم گروھی با ھمہ سامان و رخت ھم گروھی سرنگون واژونہ بخت ہم گروھی سر بلند و بخیتار ہم گروھ را جھان ناسازگار قومھا بر قومھا چیرہ شدہ روزگارِ ناتوان تیرہ شدہ قوت از آگاھی وکردار نیست این نفوذی جز بہ استعمار نیست از قوی دستان ھمہ تھدید جنگ زیردستان را متاع از قحط و ننگ زیردستان را متاع و رخت نیست زیردستان را نصیب و بخت نیست این گروھی دین و دنیا باختہ نی بخود نی با جھانی ساختہ بھر نانی حال خود درھم کنند پیش ھمچو خویش سرھا خم کنند این تمدن باغ روی و شعلہ زاست جو فروشی کاذبی گندم نماست زیردستان راست خوابی پُر زکین خواب نیمہ شب بہ چشم آتشین خواب شعلہ بار و مردم خوارِ زشت خواب کز بیرون نماید چو بھشت خواب کز چشم ضعیفان خواب بُرد تشنگان را دست داد و آب بُرد خواب پُر آشام خون مردمان خندہ بر بخت زبونِ مردمان خواب بیگہ ، بندگان را رخت سوز خواب طولانی کشیدہ تا بہ روز خواجہ را پیغام رخت و تخت وتاج بندہ را گیرندہ ای بھر خراج خاک بر سر تودۂ مردم شدہ از نھیبش عقل مردم گم شدہ صد جھنم در نگاھش دیدہ اند ’’مرد و زن از دست او نالیدہ اند‘‘ من کہ دارم از دل شاعر نصیب نی مرا تاب تماشا نی شکیب از غم این بندگان بی گنہ در جھان شاعری بُردم پنہ لیکن از خود گم شدن مقصود نیست باستانم فکر را معبود نیست زین سفر من چند پند آوردہ ام از نیاکان حرفی چند آوردہ ام در دلِ خود ما مگر این راہ کند قصۂ غمھای ما کوتہ کند اضطراب ما بہ ما رہ بستہ است شیشۂ ما زاندرون بشکستہ است گرچہ گفتہ پیشِ کردہ کھتر است گفتن از ناگفتن ما بھتر است بر فروزیم ارچہ باشد یک چراغ بر رسولان نیستی الّا البلاغ ز آن مسیحای دلِ رنجورما آن مسیحای دل پُر شور ما ساقی میخانۂ لاھور ما آن مرید پاکزاد پیر روم شاعری خوشگوی دانای علوم عقل را از بندگی آزاد کرد عشق را در ملک دل آباد کرد از خروش نعرۂ مستانہ اش ھر دل درد آشنا دیوانہ اش ھمچو لالہ سرخرو از خونِ دل دفتری بنگاشت از مضمون دل پردہ برداشت از حریم ممکنات فاش تر می گفت اسرارِ حیات آن کلیمِ طورِ سینای شعور ساقیِ صھبایِ مینایِ شعور آن کہ تازہ را ز کھنہ تند ساخت نغمہ ای از عظمت آدم نواخت گفت مانی تا بہ کِی در بند خواب این صدف را بشکن وگوھر بیاب گفت دیدن بہ باندازِ دگر زمزمہ باید بہ آواز دگر قاھری را گفت رازِ دلبریست ’’دلبری بی قاھری جادوگریست‘‘ شرق را تعلیمِ دیگر یاد داد شرقیان را راہ ھستی برگشاد از شعور ذات و ذکرِ ممکنات داد شان را تازہ تقویم حیات گفت در خود رازِ ھست و بود جوی وز غم بیچارگی کم تر بگوی بشنو از دل مژدہ ھای فتحِ باب ایمنی کم جو ز شور و اضطراب باز خوان از نسخہ ای اسکندری بشکنی رنگِ طلسم سامری موسی ای راہِ خود از عمّان بخواہ یوسف استی تخت در زندان بخواہ ناتوانا را توان از خودگری ست خود گری در فقر ھم اسکندری ست چشم بگشا ، محشر از در می دمد خاوران را صبح نو بر می دمد باغھا را موسم گل می رسد می کشان را مژدہ ھا ، مُل می رسد عشق را از آن سرِ او باز گیر مطربا! آوازخوانا! سازگیر از اروپا عقلِ چالاک آمد است عشوہ ھای حسن بیباک آمد است توکہ از راز خودی غافل نہ ای بی چراغ سینہ و بی دل نہ ای تاتوانی جھد کن بس تیز تیز نو بھار آسا ز فرشِ گل بخیز ز سہ گفتار نو گفتار اول: شعور خویشتن چشم بگشای بخود ای ارجمند خیز ، تا بینی مقامات بلند تا بہ کی فریاد و آوای کھن طرح نو افکن بہ دنیای کھن دھر باغ است‘ ای گل خندان بخند از سرشک شبنمت گریہ بچند تکیہ می داری بہ ھر کالای غیر وارھان خود را ازین سودای غیر وقت تیغ است و ازو جوھر تو ای دھر گر دریاست ازان گوھر تو ای مرکبِ ایام را راکب تو ای چون تو حالا آمدی ، عاقب تو ای مرغزاران را گل خندان تو ای خار وخس را آتش سوزان تو ای وقت را تقویم روز و شب ز تست وقت گرتیغ است تاب وتب ز تست خویش را گر گل بخوانی گل شوی ور بخواھی ریشۂ سنبل شوی توگلستانی ، اگر خواھش کنی معدن استی گر گھی کاوش کنی مھر شو، گر ذرۂ صحراستی بحر شو ، گر قطرۂ دریاستی گر بہ دل نوری ز ایمانت بود صد سحر اندر گریبانت بود رھنمای کاروانِ خویش باش نکتہ فھم و کاردان خویش باش با خبر از خویش شو، ھشیار باش قافلہ را قافلہ سالار باش دمبدم دنیای تازہ آفرین گرم دل می باش و شعلہ آفرین از غم سود و زیان کمتر خروش تلخ را خود تلختر خواہ و بنوش گر یقین داری خدای دو جھان بر مراد تو گمارد بی۔گمان گر تو گل خواھی و باغ و بوستان خار را کمتر بہ فکرِ خود نشان گر بہ فکرت خار و خارستان بود کی بہ دامانت گل و ریحان بود راز سر مستی ز جُھد و آگھیست بر عناصر چیرہ گشتن زندگیست ای ز سنگِ غیر خود لعبت تراش از جمالِ خویشتن غافل مباش بی نیاز از اصل و فرع خود مشو زین سوی خود سوی غیر خود مرو پیش آب و خاک بیجان زندہ شو پیش رب از بندگی پایندہ شو ’’چون ز خود رستی ، ھمہ برھان شدی چونکہ بندہ نیست شد، سلطان شدی‘‘۳؎ ز گفتار دوم: سعی و عمل قدرت حق قدر تو افزودہ است ھم خدای پاک خود فرمودہ است گو مبرّا نیست انسان از خطا ’’لیس للانسان الّا ما سعی‘‘ گو ظلوم و ھم جھول آمد بشر مکرمت فرمود شاہ ذی قدر با وجود حد توفیق عمل آدمی را ھست فرمان بی خلل گرچہ از تقدیر بجور است او از ھزاران گنج معمور است او حس و عقل و خواھش و عزم و عمل ذوق و شوق وجذب و امید و امل اختیار و انتخاب و اقتصاد احتضار و احتساب و اجتھاد ھم تفکر ، ھم تخیل ، ھم زبان ھم تحیر ، ھم تخاطب ، ھم بیان قوت ابلاغ و ترسیل خیال قدرتِ اظھار و تمثیل و مثال نقش کردن حرف را در سطرسطر جمع کردن در صدف صد مدّ و جزر قول دادن ھم بہ ایفا خاستن ھم فزون گشتن بہ دل ھم کاستن معنی افزودن بہ باد وخاک و آب چشم بگشادن فرورفتن بہ خواب زخم و چاک و سوزن و تارِ رفو ’’درد و داغ و جستجو و آرزو‘‘ برتر از اینھا سروسامان عشق کادمی باشد از او سلطان عشق این ھمہ ھم بیش ازین گنجینہ ھا دارد انسان در دل و در سینہ ھا بحر و معدن از پِیِ تسخیر اوست سنگ وکھگل از پِیِ تعمیر اوست با وجود جبر مختار است او با ثبات و صبر سردار است او ای خوشا این نعرہ۔ھای اختیار آدمی را داد ذوقِ انتظار آدمی را بی یقین بودن خطاست آدمی را زندگی از مدعاست ھم یقین ھم مدعا را باز جُو ھم خودی را ھم خدا را باز جُو باز جُو تا بازگردی تا مرام تند کوش و تیز رو ای سُست گام کارکن تا کار سازد کارساز بر خیالِ لطفِ سلطانی مناز لطف سلطانست گر کاری کنی یاری اش بین، گر بہ خود یاری کنی ای خوشا ذکر اساطین سخن کز دلم بربود بار صد محن ذکر گل کیفیت گل آورد ذکر خوبان رنج خاطر می برد یاد یاران لطفِ صحبت می دھد ذکر سلطانِ سوی سلطان می کشد ز گفتار سوم: معنی تاریخ چیست تاریخ؟ ای خردمند عزیز موجۂ بحر زمان در رست و خیز واقعات دھر را شیرازہ۔بند بس تغیر۔آشنا قوت۔پسند گہ چو دریا خروشان ، تند رو گہ چو باد صبح گاھی نرم پو ھر گذشتہ در کتابش زندہ شد وقت در پیرایہ اش پایندہ شد وقت از تاریخ گو پھناترست چھرۂ تاریخ را روشن۔گرست چیست تاریخ؟ انجمن ساز جھان بادہ پیمای خمستان زمان نقشبند حاضر و موجود اوست در پس ھر شاھد و مشھود اوست دفتر تقدیر اقوام و ملل صورت تغییر اوضاع و نحل نقش آرای جھان ممکنات تازگی افزای کھنہ واردات تند جولان و خروشان است گاہ ھم چو چشمہ سار جوشان است گاہ نرم۔روگاھی چو بادِ صبحدم گرم رو گہ از وفور دمبدم با ھمہ آشفتگی وحدت پذیر در شعور آدمی صورت پذیر جامعہ ھا ، عھدھا ، فرھنگھا زین مصور جلوۂ نیرنگھا قرنھا محو خروش جنگھا سالھا جامد بسانِ سنگھا جلوہ فرما در مرور روز و شب می نماید عھدھا بی تاب و تب گاہ باشد ھمچو تیغ بی نیام از فساد آدمیت شاد کام گاہ چو نازک نھادان نرم۔رو گاہ معمار تمدن ھای نو از فروغ امتان روشن ضمیر از ضمیر آدمی پیغام گیر سری از اسرار خود آدم بود ھر کجا آدم بود این ھم بود چونکہ تاریخ از شعور آدمیست ھر فروغش از ظھور آدمیست از ھجوم امتان تا فرد فرد بھر این ناظورہ ای ساز نبرد گہ وجودش با وجودش در ستیز گاہ جولان ، گاہ پویان در گریز دوستداری مردمان بخت ساز ناتوان را گاہ ساز و رخت ساز کس نداند چیست این دراصل خویش آیا جوید روزگار وصل خویش؟ عزم انسان را بسی ارزندہ داشت داستانھا خود ازین معنی نگاشت ضد خود را پیش خود آرد بسی خویش را کمتر سپارد با کسی عھدھا تا عھدھا از مال اوست بر زبان خویشتن احوال اوست آدمی آیا بود عالم تراش یا بود تاریخ خود آدم تراش چیستانی ھست و آسان نیست حل جز بہ جھدِ پیھم و جوشِ عمل این مجاز است ای عزیز نکتہ دان این ھمہ پیرایۂ گفتار دان عرصۂ تاریخ باشد بس پھن وندرین صدھا گروھی نعرہ زن منبع آثار تاریخ جھان چیست آخر، ای فروغ بخردان؟ منطق تاریخ گو ظاھر بود این چراغ معنی باھر بود ھر روش ھر نحوہ اش مقبول نیست این فروغ علت و معلول نیست واقعہ را واقعہ در پس بود این قدر دانیم ما و بس بود لیکن این اسباب ھم تقدیر نیست واقعات دھر را زنجیر نیست گر تو گویی جبر اسباب و علل این رباید ز آدمی ذوقِ عمل چون تغیر شد بنای واقعات اصل تاریخ است رمز ممکنات آدمی را احتیاج و آرزو می تراشد شیوہ ھای جستجو آدمی موجود باشد نی وجود صد رھش باشد نزول و ھم صعود ھر قدم جوید رہ تکمیل ذات این بود راز طلسم کائنات جوھر انسان مذاق آرزوست جوھرش قایم ز ذوق جستجوست آرزو و جستجو و ابتکار اصلِ تاریخ است ازینھا استوار ز گفتار چھارم: خطاب بہ ملتِ نجیب ارض پاک آنکہ ھر ظرف و زمان از شانِ اوست صد ھزاران ماہ وسال از آن اوست او ملل را حرف توبیخ آورد باز از غیبت بہ تاریخ آورد ای بہتاریخ آمدہ چون زندگان خویش را دارید چون پایندگان آینہ ماندۂ زدودن کارِ تان نقش تازہ را نمودن کارِ تان در دلِ تان لاالہ گر ماندہ ایست گنجھای گوھر و زرماندہ ایست اژدری دارد اگر شب خون زدن باید او را در تکِ سیحون زدن ای ز تان تاریخ ما چون چلچراغ باز رو دارید سوی باغ و راغ بادِ تازہ۔گر وزیدن را سزد لالہ ھای نو دمیدن را سزد از فروغ تازہ عالم زندہ گشت زندہ گشتہ باغ و راغ و کوہ و دشت باز گیرید آن سپھر نیلگون باز دارید آن جھان ذوفنون از پریدن ھا ھنر تازہ کنید از فشاندن بال و پر تازہ کنید فرد فرد و دستہ دستہ تا بہ کی آسمانت یک بود تا روم و رِی یک دگر از یک دگر تا کی بعید طالع تان ز اتفاق آمد سعید از سعادت بھرہ ھا دارید باز لالہ ھا در کشت آن کارید باز تنگیِ دیرینہ چون اینک نماند آسیا از فرِّتان کوچک نماند ای خوشا عھد تماشا سوز رفت باز امروز است چون دیروز رفت نقشِ فردا در دلِ تان مضمر است روشنی این آیینہ از جوھر است (پایان اقبال نامہ) یادداشتھا ۱۔ بیت از مولانا جامی است۔ ۲۔ خاور شناسی معروفِ انگلیسی، A. J. Arberry ۳۔ بیت از مثنوی مولانا ست۔ ززز سھم اقبال در وحدت اسلامی و بیداری مسلمانان دکتر رضا مصطفوی سبزواری چکیدہ اقبال در زمانی می زیست کہ سراسر جہان اسلام زیر سلطۂ اغیار درآمدہ بود در آن اوضاعِ وخیم این دانشمند بزرگ شمع اندیشہ ھایش را روشن کرد و اسلامیان جہان را بہ سوی منزل آزادی و حریت و بیداری راہ نمود۔ در لا بہ لای ابیات اقبال پیام آزادی از غلامی اغیار و بیداری از خواب غفلت جلوہ می دھد۔ نویسندۂ این مقالہ کہ مدتی در اسلام آباد پاکستان بہ عنوان رایزن فرھنگی جمھوری اسلامی ایران خدمات شایانی انجام دادہ، در مقالۂ حاضر سہم و ارزش اقبال در تحکیم پیوندہای جہان اسلام و بیداری مسلمانان را موردِ بررسی قرار دادہ است۔ واژہ ھای کلیدی: وحدت اسلامی، بیداری مسلمانان آزادی، اندیشۂ اقبال۔ بزمِ مسلم از چراغ غیر سوخت مسجد او از شرار دیر سوخت ای امینِ حکمت ام الکتاب وحدت گمگشتۂ خود بازیاب۱؎ دعوت بہ وحدت اسلامی در درازای قرون و اعصار ھموارہ مورد توجہِ عالمان و دانشمندان اسلامی بودہ و آنان رمز و راز موفقیت مسلمانان جھان را در اعتصاب بہ حبل اﷲ یعنی قرآن مجید۲؎ و یا بہ تفسیر دیگری اسلام۳؎ دانستہ اند۔ سراسر ادبیات غنی و بارور فارسی در دورۂ اسلامی مملو از مدایح غرّا دربارۂ پیامبر اکرم (ص) و ارزشھای والای اسلامی و از جملہ مفاھیم و تعابیر گوناگونی دربارۂ وحدت اسلامی است کہ شرح آنھا را کتابھا باید، وکمتر مجموعۂ شعری بہ زبان فارسی می توان جُست کہ در ھمان آغازِ کتاب از باب تیمّن و تبرّک حداقل یک قصیدۂ غرّا در وصفِ کمالات پیامبر اکرم صلی اﷲ علیہ وسلم سرودہ نشدہ باشد ۴؎ کہ: کتاب وصف ترا آب بحر کافی نیست کہ تر کنم سر انگشت و صفحہ برگیرم۔۔۔ علامہ اقبال معمار بزرگ و سازندۂ کاخ عظیم پاکستان، عشق وعلاقۂ بہ پیامبر اکرم صلی اﷲ علیہ وسلم را سرمایۂ جمعیت وپیوند مسلمانان می داند و این پیوند را ملیت و نژاد نمی داند، بلکہ سفارش می کند کہ وحدت مسلمانان در دلبستگی بہ ’’محبوب حجازی‘‘ خلاصہ می گردد و او حلقۂ اتصال مسلمانان جھان است: فارغ از باب و ام و اعمام باش ھمچو سلمان، زادۂ اسلام باش۔۔۔ گر نسب را جزو ملّت کردہ ای رخنہ در کار اخوّت کردہای۔۔۔ نیست از روم و عرب پیوند ما نیست پابند نسب پیوند ما۴ دل بہ محبوب حجازی بستہ ایم زین جھت با یکدگر پیوستہ ایم۔۔۔ عشق او سرمایۂ جمعیت است ھمچو خون اندر عروق ملت است۴؎ عشق در جان ونسب در پیکر است رشتۂ عشق از نسب محکمتراست۵؎ علامہ اقبال معتقد است کہ قوّت دین از وحدت بہ حاصل می آید: قوّت دین از مقام وحدت است وحدت ار مشھود گردد ملت است۶؎ و در جای دیگر می فرماید: اھل حق را زندگی از قوّت است قوّت ھر ملّت از جمعیت است۷؎ اقبال قدم از این ھم فراتر می گذارد و ادّعا می کند کہ اصلاً حیات انسانھا از وحدت پدیدار گشتہ است: برگ وسازکائنات از وحدت است اندرین عالم حیات از وحدت است۸؎ اقبال در تأکید بر این باور می گوید کہ اگر قومی رشتۂ وحدت را از دست بدھد، زندگی اش نیز در ھم و برھم و پراکندہ می گردد و صدھا گرہ و مشکل در کارش ظاھر می شود: رشتۂ وحدت چو قوم از دست داد صد گرہ بر روی کارما فتاد۴؎ ما پریشان در جھان چون اختریم ھمدم و بیگانہ از یکدیگریم۴؎ باز این اوراق را شیرازہ کُن باز آیین محبّت تازہ کُن۹؎ اقبال وحدت مسلمانان را از دین فطرت می داند و می گوید دین فطرت از پیامبر بہ مارسید و اگر این وحدت اسلامی از دست ما بیرون نرود، ھستی ما تا ابد تضمین خواہد گردید: زندہ ھر کثرت ز بند وحدت است وحدت مسلم ز دین فطرت است۹؎ دین فطرت از نبی آموختیم در رہ حق مشعلی افروختیم۹؎ این گھر از بحر بی پایان اوست ما کہ یک جانیم از احسان اوست۹؎ تا نہ این وحدت ز دست ما رود ھستی ما تا ابد ھمدم شود۱۰؎ معمار پاکستان بہ مسلمانان توصیہ می کند کہ وحدت خود را باگرایشھای گونہ گون از دست ننھند و دست از دو رویی و پراکندگی باورھایشان بردارند و عقاید خود را لخت لخت نکنند و بہ راھھای گونہ گون منقسم نشوند: آنکہ نام تو مسلمان کردہ است از دوئی سوی یکی آوردہ است۱۰؎ خویشتن را تُرک و افغان خواندہ ای وای بر تو آنچہ بودی ماندہ ای۱۰؎ وا رھان نامیدہ را از نامھا ساز با خُم در گذار از جامھا۱۰؎ ای کہ تو رسوای نام افتادہ ای از درخت خویش خام افتادہ ای۱۰؎ با یکی ساز از دوئی بردار رخت وحدت خود را مگردان لخت لخت۱۱؎ پایان بخش سخنانم داستانی زیبا و دلکشی از مولانای روم دربارۂ دوری گُزیدن از مناقشات لفظی بیھودہ و توجہ بہ وحدت کلمہ است۔ مولانا جلال الدین محمد معروف بہ مولوی، مراد و مرشد و فیض رسان اقبال است کہ بیشترین تأثیر را در او داشت، و اقبال از میان تمام حکما و عرفا و شاعران مسلمان و غیر مسلمان شرق و غرب، تنھا او را بہ مرشدی و استادی خود برگزید۱۲؎ ۔تا بدانجا کہ حتی آثار خود را نیز بہ سبک و وزن مثنوی مولوی سرود۔ داستان چنین است کہ: چارکس را داد مردی یک درم ھر یکی از شھری افتادہ بہم۱۲؎ فارسی و ترک و رومی و عرب جملہ باھم در نزاع و در غضب۱۲؎ فارسی گفتا از این چون وا رھیم ھم بیا کاین را بہ انگوری دھیم۱۲؎ آن عرب گفتا معاذ اﷲ لا من عنب خواھم نہ انگور ای دغا۱۲؎ آن یکی کہ تُرک بُد گفت ای نوزوم من نمی خواھم عنب ، خواھم نوزوم۱۲؎ آنکہ رومی بود گفت این قیل را تَرک کُن خواھم من استافیل را۱۲؎ در تنازع آن نفر جنگی شدند کہ ز سرّ نامھا غافل بُدند۱۲؎ مشت برھم می زدند از ابلھی پُر بُدند از جھل و از دانش تھی صاحب سرّ و عزیزی صد زبان گر بُدی آنجا بدادی صلحشان۔۔۔۱۳؎ موضوع داستان مولای روم و مرشد و مراد علامہ اقبال این است کہ مردی چھار تن را کہ ھر کدام از شھری و دیاری در یکجا گرد آمدہ بودند، یک درم بخشید تا خرج کنند۔ از میان آنان کہ، فارس و ترک و رومی وعرب بودند، نزاع برخاست و بہ جان ھم افتادند؛ زیرا فارسی می خواست با آن پول انگور بخرد؛ عرب گفت: ابداً انگور نمی خواھم و عنب می خواھم، تُرک می گفت: نوزوم می خواھم، رومی گفت: دست از داد وفریاد خود بردارید، چون من ھوس خوردن استافیل دارم۔ جنگ میان آنان در گرفت زیرا ھر یک از آنان بجز اسم مربوط بہ مطلوب خود بہ معنای اسمھای دیگر پی نبردہ بودند، و البتہ ھیچ علّتی برای این پیکار جز خالی بودن ذھن آنھا از یک واقعیت وجود نداشت۔ اگر یک زبان دان راز داری کہ بہ ھر چھار زبان آنان آشنایی می داشت، در آنجا حاضر می بود، ھر چھار تن را بہ صلح و صفا دعوت می کرد، و بہ نزاعشان پایان می بخشید۔ او باگرفتن آن پول و خریدن مطلوب آنان کہ ھمہ یکی بود، آنان را از کثرت بہ وحدت فرا می خواند۔ امید است کہ مسلمانان جھان با درک زبان قرآن و با توجہ بہ حقایق والای دین مبین اسلام و راھنمائیھای پیامبر بزرگ اسلام، وحدت را جایگزین بعضی تفرقہ ھا کنند و با چنگ زدن بہ حبل اﷲ براستواری وقدرت و عظمت اسلام بیفزایند، وچنین باد۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ کلیات اشعار مولانا اقبال لاہوری، بامقدمہ و شرح احوال و تفسیرِ کامل بوسیلۂ احمد سروش، تہران، کتابخانہ سنائی، ۱۳۴۳ش، ص۴۸۔ ۲ـ قرآن مجید: ۳: ۱۰۳؛ ۸:۴۷؛ ۶:۴۷۔ ۳ـ تفسیر نسفی، بیروت، دار الکتب العربی، ج۱، ص ۱۷۳؛ تفسیر الکاشف، بیروت ۱۹۷۸م، ج۲، ص۳ـ۱۲۲۔ ۴ـ ر ک: نعت حضرت رسول در شعر فارسی، تألیف ضیاء الدین دھشری، ۱۳۴۸ش۔ ۵ـ کلیات اشعار مولانا اقبال لاھوری، ص۱۰-۱۰۹۔ ۶ـ ھمان، ص ۳۶۹۔ ۷ـ ھمان، ص ۴۱۱۔ ۸ـ ھمان، ص ۴۱۸۔ ۹ـ ھمان، ص ۵۳۔ ۱۰ـ ھمان، ص ۶۹۔ ۱۱ـ ھمان، ص۱۰۵۔ ۱۲ـ ھمان، صفحہ ھای ۸،۴۵،۴۶،۱۸۱، ۲۵۰و ۔۔۔ ۱۳ـ رک : مثنوی معنوی، (چاپ نیکلسون)، چاپ ھشتم، ۱۳۷۵ش، دفتر دوم، ص ۴۲۸۔ ززز اقبال و غرب اندیشی محمد بقائی (ماکان) چکیدہ اندیشہ ھای اقبال دربارۂ دنیای غرب ھموارہ مورد توجہِ عمیق سخن سنجان و منتقدان ادبی بودہ است و در این مورد صدھا مقالہ و دہ ھاکتاب منتشرشدہ است۔ امّا این موضوع بازھم تازگی دارد۔ آقای محمد بقائی (ماکان) بہ عنوان اقبال شناس برجستۂ ایران شہرت فوق العادہ ای بہ دست آوردہ و بویژہ درمیان اقبال دوستان پاکستانی محبوبیت خاصی دارد۔ در ذیل خطابۂ ایراد شدۂ آقای بقائی بہ مناسبت سالروز تولد اقبال دردانش گاہ تھران بہ خو نندگان تقدیم می گردد۔ واژہ ھای کلیدی: اقبال، غرب اندیشی، تعامل و تقابل شرق و غرب۔ وقتی بہ دنیای غرب می اندیشیم بہ رغم آنکہ ذھنمان متوجہ محدودہ ھای جغرافیائی می شود، ولی بیشتر بہ فرھنگ و تمدنی نظر داریم کہ از اروپا و آمریکا برخاستہ و جھان را در خود گرفتہ است۔ بنا بر این دنیای غرب مبین مکانی مشخّص نیست، بلکہ بیانگر شیوۂ تفکری است کہ ممکن است در بخشی از شرق جغرافیایی ھم حاکم باشد۔ امروزہ غرب بیشتر یک مفہوم ایدیٔولوژیک است تا جغرافیایی۔ دنیای غرب در جغرافیای سیاسی معاصر محدودہ ای را نشان می دھد کہ شامل نیمکرۂ شمالی، اروپای غربی، ژاپن، ایالات متحدہ آمریکا و بسیاری کشورھای شرقی می شود۔ بہ این ترتیب غرب را باید مفھومی دانست کہ گسترش و حتی رشد مھارنشدنی فرھنگ وتمدن واخلاق واطوار و رفتارش بہ ھمۂ جھان نظر دارد۔ یکی از مضامین محوری اندیشۂ اقبال تقابل و تعامل شرق و غرب است کہ پیوستہ ذھن او را بہ خود مشغول می داشت۔ بہ این جھت برخی بہ او و امثال او کہ در مورد غرب اندیشہ گماشتہ اند و می گمارند، بہ دلیل مطالعۂ عمیقی کہ در فرھنگ و تمدن دارند، عنوان ’غرب شناس‘ می دھند، حال آنکہ نہ تنھا اقبال بلکہ ھیچکس را نمی توان در جھان، غرب شناس معرفی کرد، زیرا اصولاً غرب شناسی بہ مفہومی کہ برای شرق شناسی بہ کار می رود، نادرست است۔ غربیان از قرنھا پیش شرق را از زوایای مختلف مورد توجہ قرار دادند کہ بر بنیاد آن پدیدہ ای بہ نام شرق شناسی بہ وجود آمدہ و در نھایت موجب نفوذ سیاسی غرب در شرق، بخصوص شرق اسلامی، شد۔ بہ ھمین سبب بسیاری از کسان شرق شناسی را بہ دیدۂ تردید می نگرند۔ ولی آیا آنچہ بہ نام غرب شناسی مصطلح شدہ با ھمین معیار قابل بررسی است؟ آیا می توان اصطلاح اخیر را بہ ھمان مفہومی بہ کار برد کہ ھدف شرق شناسی بودہ است؟ آیا می توان غرب شناسی را بہ موازات شرق شناسی بہ کار گرفت؟ سوالاتی از این دست کہ در نیم قرن اخیر مورد نقد و بررسی اندیشمندان کشورمان، بخصوص نوگرایان دینی، قرار گرفتہ موجب اظہار نظرھای متفاوتی شدہ است۔ اصطلاح شرق شناسی در حوزۂ زبان شناسی شرقی پدید آمد و از اصطلاحاتی است کہ بہ منظور خاصی در قرن نوز دھم بہ ھمراہ بسیاری اصطلاحات جدید دیگر نظیر ھلنیزم و پان اسلامیسم وضع گردید کہ رسانندۂ مفہومی خاص است۔ Orientalism یعنی شناخت شرقِ فرھنگی در ھمہ ابعاد آن ، کہ تقریباً از حدود صد و پنجاہ سال پیش از سوی غربیان آغاز شد۔ شرق شناسیِ غربیان را نباید تنھا شامل سرزمینھای شرقی نظیر ایران و ھند دانست، بلکہ تحقیقات و کاوشھای آنان در ترکیہ و یونان ھم کہ بہ وسیلہ سلیمان آلمانی برای تطبیق صحنہ ھای موصوف در ایلیاد و اودیسہ با اماکن وآثار تاریخی صورت گرفتہ و بہ اثبات رسیدہ ، باید در چار چوب تلاشھای انجام یافتہ در این طریق قرار داد۔ اما غرب شناسی اصطلاحی صرفاً ساختگی است کہ مصداق خارجی درستی ندارد و بہ ھمین دلیل معنای درستی ھم از آن بہ ذھن نمی نشیند۔ غرب شناسی در واقع ھمان جھان شناسی است، زیرا اگر نیک نظر کنیم غرب را از اواسط قرن نوزدھم باید مرادف جھان بہ کار برد۔ از این زمان بہ بعد غرب چنان دنیا را در خود فرو بردہ کہ اکنون بی ھیچ تعصبی باید گفت : جھان نمی تواند بی رخصت غرب دم بر آورد ۔ البتہ چنین سخنی را فھم ظاھری بر نمی تابد وباتعصب تمام بی آنکہ متکی بہ دستاوردی فکری باشد ، غرب را بافریادھای بلند و بارگھای برآماسیدہ بہ مدد امکاناتی کہ تمدن غرب بہ وی دادہ نفی می کند، و صدای خود را بہ گوش جھان ، یعنی بہ گوش غرب می رساند۔ ولی حقیقت این است کہ ’’شرح عشق وعاشقی ھم عشق گفت‘‘ و ’’آنکس کہ گفت قصۂ او ، ھم ز او شنید ‘‘۔ آیا ھیچ اندیشیدہ ایم کہ شرق را می توان از جھان حذف کرد و باز ھم جھانی داشت؟ ولی اگر غرب را از جھان حذف کنید دیگر جھانی نمی ماند، و اگر تمدن و دانش شرقِ مورد بحث از گیتی حذف شود ، اتفاق چندان مھمی برای جھان نمی افتد ، حال آنکہ حذف دانش و دستاورد ھای عقلی غرب یعنی بازگشت بہ قرون وسطی وحتی پیش از آن۔ فراموش نکینم کہ فی المثل در شرق اسلامی ، مسلمانان کعبۂ شان ، ھمۂ مساجد شان و عبادتگاھھای شان با نوری منور می شود کہ غرب بہ آنان ھدیہ کردہ است۔ مراسم زیارت عاشورا، دعای کمیل وشبھای احیاء زیر ھمین نور اھدایی برگزار می شود۔ ذوالفقار شیر خدا و اسب سپید امام منتظر بہ مدد چراغھای نئون، در اعیاد مذھبی متحرک می شوند تا یاد آور پیروزی شرقِ برحق و شکستِ غربِ کافر کیش در آخر الزمان باشند۔ از ھمین روست کہ اقبال فریاد بر می آورد: ز خاک خویش طلب آتشی کہ پیدا نیست تجلی دگری در خور تقاضا نیست متأسفانہ اکنون شرق، چشم بہ غرب دارد ۔ ما چہ بخواھیم وچہ نخواھیم محصور این تمدن ھستیم۔ شرق جزئی از یک کل بہ نام غرب شدہ است ۔ بنا بر این چہ گونہ می توان جزء بود و بہ رمز و راز ھای کل پی برد۔ از ھمین رو ست کہ اکنون شرق آگاہی درستی از اسرار سر بہ مھر غرب ندارد، حال آنکہ آنان بہ مدد فنا وری خود در اتاق خوابھای شرقیان ھم سرک می کشند۔ بہ ھمین دلایل حتی یک نفر شرقی را نمی توان بہ عنوان ’غرب شناس ‘ نام برد۔ غرب شناسان واقعی خود غربی اند، بنا بر این بھتر آن است کہ بہ جای غرب شناسی گفتہ شود غرب اندیشی ، بخصوص کہ یکی از مفاھیم اندیشیدن، بیمناک بودن است۔ گرمن از سرزنش مدعیان اندیشم شیوۂ مستی و رندی نرود از پیشم تمدن غرب، شرق را در محاصرۂ خود گرفتہ است۔ این فرھنگ و تمدن در پنھانی ترین زوایای کلبہ ھای روستایی شرقی ھم نفوذ کردہ، و شرقی چہ بخواھد وچہ نخواھد در این فرھنگ و تمدن احاطہ شدہ است۔ از فلسفہ کہ بعد از دکارت معتکف شبستان ذھن شد، بگیرید تا فناوریھای ملموس حیرت آور قرن بیستم بہ بعد، شرق در این فرھنگ و تمدن محاط است، و محاط را چارہ ای جز تأثیر پذیری از محیط نیست۔ مھم این نیست کہ بر بام خانہ ھا علم شیطان باشد یا نباشد، مھم این است کہ آن علم در ذھنھا نباشد، در قلبھا کاشتہ نشدہ باشد۔ دویست سال است کہ کاروان شرق راھی را طی می کند کہ با فنون غربی فراھم آمدہ و شرق ھیچ با خود نمی اندیشد کہ تا کی باید کاسۂ دریوزگی بر در غرب دراز کند۔ ازھمین روست کہ اقبال می گوید : رزق خویش از نعمت دیگر مجو موج آب از چشمۂ خاور مجو۔۔۔ وای بر منت پذیر خوان غیر گردنش خم گشتۂ احسان غیر۔۔۔ ای خنک آن تشنہ کاندر آفتاب می نخواھد از خضر یک جام آب سخن اقبال بہ اقوام شرق این است کہ آنان بہ لحاظ فکری چیزی از فرنگیان کم ندارند۔ معضل شرق خود ساختہ است ، این شرایط حقارت آمیز را غرب پدید نیاوردہ، بلکہ عامل اصلی این وضعیت خود شرقیان ھستند: زدست خود بہ ستوہ آمدیم وای افسوس مجال نیست کہ از دست یار گریہ کنیم آن زمان کہ غرب با ھمہ نیرو، چھار اسبہ بہ سوی پیشرفت می تاخت، شرق کشکول بہ دست بر کمیتی لنگ ، حق حق و ھو ھو گویان بہ انزوایی واپس می رفت کہ پیدا بود آیندہ ای تاریک برایش فراھم خواھد آورد ، کہ آوردہ است ۔ بہ روزگریہ بسی خندہ کردہ ایم کہ حال بہ جای خندہ در این شام تار گریہ کنیم دگر غزل بہ شبان سیاہ می روید سزاست گر ھمہ دیوانہ وار گریہ کنیم نصرت رحمانی توجہ بی حد بہ امور ما بعد الطبیعی، نادیدہ گرفتن واقعیتھای زندگی ، رواج شدید خرافات ، مکتوم ماندن حقیقت دین ، رواج اندیشہ ’’این نیز بگذرد ‘‘ و ’’الخیر فی ما وقع ‘‘ کہ حاصل آن بی تفاوتی و لا ابا لیگری اجتماعی وسیاسی بود، سبب شد تا شرق بہ حضیض ذلت و زبونی در افتد و پس از پانصد سال یکبارہ چشم باز کند و درنگرد کہ ھیولایی بہ نام تمدن غرب بر او حکم می راند۔ بہ عقیدۂ اقبال زمینۂ این حاکمیت را در دنیای اسلام افکار صوفیانۂ وحدت وجودی و زمینہ ھای وابستہ بہ آن نظیر جبریگری بہ وجود آوردند۔ برداشتھای نادرست از تعالیم دینی، آیات قرآنی واحادیث و روایات بہ وجود آوردند۔کسانی بہ وجود آوردند کہ برای حفظ دبدبہ و شوکت خود باتحریف تعالیم دینی خلق را از اندیشیدن وتحرک باز می داشتند ۔ زمن بر صوفی و ملّا سلامی کہ پیغامِ خدا گفتند مارا ولی تأویل شان در حیرت انداخت خدا و جبرئیل و مصطفی را! ھمین اتتقاد را ایرج ھم دارد: چو نیست ظاھر قرآن بہ وفق خواھش او دود بہ باطن وتفسیر ناصواب کند شخصیتھایی نظیر سید جمال از نخستین کسانی ھستند کہ شرق وغرب را در ترازوی زمان سنجیدند و از این سنجش کہ حال و روز اسفبار شرق بر آنان عیان شد، فریاد و زاری شان از زمین بہ آسمان پر کشید۔ او در مقالات جمالیہ در انتقاد از عدم تحرّک و وجود تحجر و جزمیت درمیان روحانیان زمانہ اش کہ با واقعیتھای پیرامون خود بیگانہ اند، می گوید کہ آنان صدری و شمس البارعہ می خوانند و از روی فخر خود را حکیم می نامند و باوجود این، دست چپ خود را از دست راست نمی شناسند، و نمی پرسند کہ ماکیستیم و چیستیم و مارا چہ باید و چہ شاید۔۔۔۔عجیب تر آن است کہ یک چراغ لامپ در پیش خود نھادہ، از اول شب تاصبح شمس البارعہ را مطالعہ می کنند، و یکبار در این معنی فکر نمی کنند کہ چرا اگر شیشۂ او را بر داریم دود بسیار از آن حاصل می شود، وچون شیشہ را بگذاریم ھیچ دودی از آن پیدا نمی شود۔ ای خاک بر سر این گونہ حکیم و این گونہ حکمت۔ حکیم آن است کہ جمیع حوادث واجزای عالم، ذھن او را حرکت بدھد نہ آنکہ مانند کورھا در یک راھی برود کہ ھیچ نداند پایان آن کجاست۔۔۔۔ علمِِِ فقہِ مسلمانان حاوی است برجمیع حقوق ۔۔۔ حال آنکہ ما فقہ ھای خود را می بینیم کہ نہ تنھا بعد از تعلیم این علم از ادارۂ خانۂ خود عاجزند، بلکہ بلاھت را فخر خود می شمارند۔ علم اصول عبارت است از فلسفۂ شریعت یعنی Philosophy of Law۔۔۔ علمای ما در این زمانہ مانند فتیلۂ بسیار باریکی ھستند کہ بر سر او یک شعلۂ بسیار خردی بودہ باشد کہ نہ اطراف خود را روشنی می دھد و نہ دیگران را نور می بخشد۔۔۔۔ بی گمان اگر سید امروز بود ھمین ایرادات را متوجہ کسانی می ساخت کہ بہ واقعیتھای زندگی بی توجہ اند۔ ھمین بی توجھی شرق بہ پیرامون خود بود کہ موجب تاخت و تاز وسلطہ غرب در ھمۂ زمینہ ھا شد ۔ غرب این ناآگاھی ھا را دامن می زد تا کاسۂ در یوزگی بہ دست شرق دھد۔ غرب پی در پی آفرید و شرقی کاری جز گفتن جَلَّ الخالق نداشت: در میکدہ افسوس بہ جامی نخریدند آن علم کہ در مدرسہ آموختہ بودیم شرق بی آنکہ بہ مدد فرھنگ پیشین خود شگفتی بیافریند، چشم بہ دست غرب دوخت۔ غرب آفریدہ ھای خود را در اختیار او نھاد ولی رمز و راز ھایش را برای خودنگاہ داشت۔ این سلطہ چندان کارگر افتاد کہ اکنون باید گفت فرھنگ و تمدن غرب چیزی جدا از دنیای شرق نیست۔ حکایت گوشت و ناخن است۔ از مثل افلاطون و تأثیرش در عرفان اسلامی بگیرید تا پژوی پرشیا۔ ما ھنرمان فقط در تعویض اسم است، ایران ناسیونال می شود ایران خودرو ، و تکنولوژی می شود فناوری تا دانستہ آید کہ ظرفیت معنائی فناوری، اصلاً تکنولوژی نیست، تیراژ، شمارگان می شود، زیرا در ھیچ کجای دنیا تیراژ کتاب بہ ھزار جلد و پانصد جلد تقلیل نیافتہ، تظاھر بہ جدانشاندادن سلطۂ فرھنگی و مدنی غرب بر شرق، خود فریبی است۔ چارۂ واقعی این معضل بہ عقیدہ اقبال در این است کہ شرق در زمان خود زندگی کند و باخویشتن در تضاد نباشد۔ حقیقت این است کہ امروزہ شرق نان قرن بیست و یکم را می خورد ولی حلیم قرن ھشتم ھجری را ھم می زند۔ این شیوۂ تفکر، بہ گفتۂ اقبال، درھمۂ زمینہ ھا از دین گرفتہ تا فلسفہ و تعلیم و تربیت و دیگر جنبہ ھای زندگی شرق قابل رد یابی است۔ فی المثل محققِ صاحبِ نامی اخیراًً کتابی در سنجش عقل و عشق نوشتہ وبعد در تعریف اصطلاح ’’خیال‘‘ این ہمہ روان شناسان بزرگ نظیر یونگ و لانگ را کہ نظرات دقیق و علمی درمورد رؤیا و خیال ارائہ دادند، نا دیدہ گرفتہ و از برج آسمان قرن بیست و یکم نقب بہ سردابۂ قرن یازدھم می زند، تا تعریف خیال را برای خوانندہ امروزی در گوھر مراد عبدالرزاق لاھیجی بیابد! کہ بعد ھم از تعریف ارائہ شدہ معلوم می شود کہ عبدالرزاق اصلاً تعریف درست خیال را نمی دانست۔ نزدیک بہ یک قرن است کہ فیزیک نوین ثابت کردہ کہ جوھر آن چیزی نیست کہ ملّا صدراھا می اندیشیدند و حرکت آن نیست کہ امثال وی تصور می کردند، ولی بازھم ذھن جوانانمان با فرضیہ ھایی کہ فقط بہ کار تاریخ علم می آید فرسودہ می شود۔ چرا بہ جای فلسفہ ھایی از آن دست فلسفۂ خود اقبال را کہ آدم ساز و عالم ساز است و با واقعیات زندگی سر وکار دارد و در واقع اگزیستانسیالیسم الاھی است، جانشین حرکت جوھری نمی سازند؟ از ھجوم فرھنگی غرب در ھراسیم، ولی زمینۂ کاشتن علم شیطان در ذھن و قلب جوانان فراھم آوردہ می شود، وبعد دلھا خوش است، بہ اینکہ آن علَم ھا از بامھا جمع می شود، با قلبھا و ذھنھا چہ باید کرد؟ آنھا را ھم می شود جمع کرد؟ ما در زمانی زندگی می کنیم کہ دیگر آدمیان یعنی غربیان بہ مدد عقل خود شیر بہ ابرھا بستہ اند، و ھر زمان کہ بخواھند از آن آب می گیرند، ولی شرقیان، مقصود مسلمانان، ھمچنان در قرون اوّلیہ ھجری زندگی می کنند و برای ریزش باران یک راہ بیشتر نمی شناسند و آن ھم استغاثہ است۔ گوئی آیۂ تسخیر را نخواندہ اند : این جھان صید است وصیّادیم ما یا اسیر رفتہ از یادیم ما ؟ زار نالیدم ، صدائی برنخاست ھمنفس، فرزند آدم را کجاست؟۔۔۔ آیہ تسخیر اندر شأن کیست؟ این سپھر نیلگون حیران کیست؟ راز دان عَلَّمَ الاَسمائِ کہ بود؟ مست آن ساقی وآن صھبا کہ بود جاوید نامہ اقبال از مسلمانان بسیار نالیدہ است۔ او خطاب بہ آنان می گوید: ’’ادعونی استجب لکم‘‘ زمانی کارساز است کہ تلاش عقلانی بہ منظور تسخیر نیروھای طبیعی نتیجہ ندادہ باشد۔ شرق فرزند زمان خویش نیست، باخود در تضاد است۔ غرب یازدہ میلیون کیلومتر از منظومۂ شمسی خارج می شود و از آنجا تصویر مخابرہ می کند و در شرق با استناد بہ احادیثی نظیر ’’لا یدخل الملائکہ بیتاً فیہ کلب او تصاویر‘‘ ھنوز بحث بر سر حلال وحرام بودن تصویر است کہ اصلاً بدون آن حتی یک روز چرخ جھان نمی گردد۔ در شرق بحث بر سر این است کہ آیا میکلانژ و رامبراند و بونیچلی وکمال الملک و بھزاد در پلیدی ھمپایۂ سگ اند یانہ؟ زیرا در جایی کہ آثار اینان باشد فرشتگان کہ نماد خدا ھستند حضور نمی یابند۔ با اشارہ بہ ھمین حدیث است کہ شبستری در گلشن راز می گوید ’’ملک خواھی سگ از خود دور انداز‘‘ ودر جای دیگر از ھمین مثنوی بہ وضوح می گوید : درون خانہ ای چون ھست صورت فرشتہ ناید اندر وی ضرورت تعلیم دادہ اند کہ نباید بازنان، حتی زنان باتقوا، مشورت کرد، زیرا ’’ھن ناقصات العقل والدین‘‘ ، ’’ھن نواقص الایمان، نواقص الخطوط، نواقص العقول‘‘ ، ’’وشاوروا ھن وخالفوا ھن‘‘۔ از این روست کہ مولوی می گوید : فرمود مصطفی کہ ز زن مشورت مگیر این نفس تو زن است ، اگرچہ کہ زاھد است بہ شرقیان باید گفت: شد آن زمانہ کہ بر مسیح مصلوب خویش بہ مویہ می نشستید کہ اکنون ھر زن مریمی است و ھر مریم را عیسایی بر صلیب است بی تاج خاور چلیپا و جُلجُتا بی پیلات و قاضیان و دیوان عدالت و نان و شوربایی بہ تساوی کہ برابری، میراث گرانبھای تبار انسان است شاملو، درخت و خنجر و خاطرہ، ص۱۳۰ بہ گفتۂ اقبال فرزند زمان خویش نیستند، باخویشتن در تضادند، زندگی را دورہ می کنند، شب را و روز را، ھنوز را۔ این یعنی زندگی تعلیقی ۔ قرآن در کنار دارند و ذلیل اند: چو مستعد نظر نیستی وصال مجوی کہ جام جم نکند سود وقت بی بصری و اقبال نزدیک بہ ھمین مضمون می گوید: نظر ز صحبتِ روشندلان بیفزاید ز درد بی بصری توتیا چہ می جوئی روشنفکران شرقی ، بخصوص اصلا ح گران دینی از صد و پنجاہ سال پیش با تأمل در فرھنگ و تمدن غرب دریافتند کہ پیشرفت غرب درست از زمانی آغاز شد کہ نگرشی تازہ در دین آغاز گردید و منطق ارسطوئی از اعتبار افتاد۔ جزمیت در دین سدی سدید در برابر نو اندیشی بودہ است ومنطق ارسطوئی حرفھائی افسون کنندہ کہ جلو بررسی ھای تجربی را می گرفت۔ غرب دقیقاً از زمانی گام در طریق پیشرفت نھاد کہ خود را از این معضلات رھاساخت، ولی شرق ھمچنان با این مسائل دست بہ گریبان است۔ بنا برا ین ھدفی کہ اندیشہ ورزان شرقی از غرب اندیشی داشتند، یافتن راہ چارہ برای فائق آمدن بر سلطۂ فرھنگی و سیاسی غرب بود کہ می توان الگوھای آن را در آراء متفکرانی نظیر شاہ ولی اﷲ دھلوی، سید جمال، عبدالوھاب نجدی، عبدہ ، اقبال و تاحدی در شریعتی یافت۔ بہ عقیدۂ اقبال، مشرق زمین ، بخصوص قسمت اسلامی آن کہ اکنون چشم خود را گشودہ، تنھا در صورتی می تواند در زندگی خود تحول ایجاد کند کہ نخست در اعماق ضمیر خویش انقلابی پدید آورد۔ یکی از مھمترین راھھای نجات شرق ارتقاء سطح فرھنگ جمعی است۔ تا این انقلاب کہ قرآن آن را توصیہ کردہ، در جمعی کشور ھای مسلمان پدید نیاید، ھر تلاشی برای مقابلہ با سلطۂ غرب و ھمسانی با او بی نتیجہ خواھد بود۔ حقیقت این است کہ شرقیان اندیشۂ خود را راکد گذاشتہ اند و فقط چشم بہ مائدہ ھای آسمانی والطاف الاھی دارند، بہ ظاھر می گویند از تو حرکت از خدا برکت ، ولی بہ واقع چنین نیستند۔ میزان مطالعہ و آگاھی در کشورھای اسلامی چندان اندک است کہ باید آن را برابر با ھیچ شمرد۔ از ھمین رو انسان شرقی قدرت تجزیہ وتحلیل مسائل اجتماعی وسیاسی را ندارد و موجودی عاطفی و شوریدہ حال است کہ بہ سھولت در چنبرۂ زلف ھر سیاست خوش آب و رنگی گرفتار می آید: گرنداری باورم، بشنو کہ خلقان کردہ اند نام او شوریدہ زلف و نام ما شوریدہ حال امیر معزی انسان شرقی مسلمان از ابداع وابتکار وآفرینش فاصلہ بسیار دارد۔ یکی از ھدفھای اقبال تحریض اقوام شرق بہ ابتکار وخلاقیت بودہ است، یعنی عامل اصلی تفوق غرب۔ او می دانست کہ تقلیدِ بردہ وارِ مردم شرق از غرب کہ ناشی از جھل است، سبب شدہ تا آنان از پیشرفت و خلاقیت بازمانند۔ در جاوید نامہ رابطۂ شرق و غرب را مورد بررسی قرار می دھد و می نالد کہ چرا شرق از فرھنگ و اعمال غرب کور کورانہ و از روی ناآگاھی تقلید می کند و بدان دلخوش است۔ رابطۂ شرق و غرب بہ دلیل عدم موازنہ ای کہ در میزان آگاھی این دو قطب بودہ است از مسیر درست منحرف گردید، بہ گونہ ای کہ آن یک در فرو دست قرار گرفت و این یک حاکمیت و اقتدار یافت و شرق بہ تقلید از جنبہ ھای ظاھری و بی اھمیت فرھنگ وتمدن غرب پرداخت۔ بہ این ترتیب شرق نہ تنھا گوھر فردیت خود را از کف داد، بلکہ از تماس با فرھنگ غرب نیز بھرہ ای نبرد۔ از ھمین رو در جاوید نامہ پیشرفت غرب را حاصل آگاھی، مطالعہ و اندیشۂ غربیان می داند و اقوام شرق را بہ طعنہ مورد خطاب قرار می دھد: قوت مغرب نہ از چنگ و رباب نی ز رقص دختران بی حجاب! نی ز سحرِ ساحرانِ لالہروست نی ز عریان ساق و نی از قطع موست! محکمی او را نہ از لادینی است نی فروغش از خط لاطینی است! قوت افرنگ از علم و فن است از ھمین آتش چراغش روشن است! یکی دیگر از راہھای مھم اقبال برای مقابلہ با ھجوم فرھنگی غرب، بہ کاربستن فلسفۂ خودی است کہ حاصل غرب اندیشی اوست۔ چنانکہ گفتیم اقبال مطالعہ ای عمیق در فرھنگ غرب داشتہ، بافلسفہ و تاریخ و ادب و ادیان غرب کاملاً آشنا بودہ۔ از ھمین روست کہ وی مظاھر فرھنگی غرب را از نزدیک مورد بر رسی قرار داد و بعد بہ تجزیہ وتحلیل ارزشھایِ برآمدہ از آنھا پرداخت و آگاھانہ درجای جای آثارش یادآور شد کہ شرقیان نباید بدون توجہ بہ ارزشھای حقیقی فرھنگ غرب، فریفتۂ ظواھرش شوند۔ او از جوانانی کہ چشم بہ این ظواھر دارند واعماق را نمی نگرند بہ تندی انتقاد می کند: علم وفن را ای جوان شوخ و شنگ مغز می باید نہ ملبوس فرنگ! قابل توجہ است کہ اقبال آن بخش از فرھنگ وتمدن غرب را کہ برایش قابل قبول بودہ در پوشش فرھنگ وتمدن شرقی و اسلامی مطرح نمود و حتی روی آوردن بہ آنھا را بہ منظور بہرہ وری نفی نمی کرد۔ خود او ھم می گوید ’’من ھم غرب زدہ ھستم و ھم شرق زدہ، منتھا در شرق زدگی زیادہ روی می کنم‘‘۔ فلسفۂ خودی او آمیزہ ای است از فلسفۂ غرب، تعالیم اسلامی و ھندوئیزم۔ طریق دیگر برای مقابلہ با تھاجم فرھنگی غرب طریق عشق است کہ مذھب زندہ دلان است۔ بہ عقیدۂ اقبال مہمترین طریق برای تجدید عظمت شرق ’’طریق عشق‘‘ است۔ او بہ واقع معتقد است کہ: ھر چہ داری اگر بہ عشق دھی کافرم گر جوئی زیان بینی مسلمانان جان بہ تن ندارند، چون دیگر عاشق نیستند: ھر آن کسی کہ درین حلقہ نیست زندہ بہ عشق بر او نمردہ بہ فتویِّ من نماز کنید! عشق از نظر اقبال دارای دو جنبۂ الاھی و اجتماعی است وآمیزہ ای از اشراق، محبت، جاودانگی، قدرت، آرزو، تحرک، خلاقیت، طلب، تپیدن و نرسیدن است۔ تپیدن و نرسیدن چہ عالمی دارد خوشا کسی کہ بہ دنبال محمل است ھنوز بہ عقیدۂ اقبال مسلمانان نخستین دارای چنین عشقی بودند۔ او در بسیاری از سرودہ ھایش از جملہ در مثنوی پس چہ باید کرد و نیز در ارمغان حجاز در حسرت چنین عشقی می سوزد و نالہ ھا سر می دھد کہ چرا شعلۂ این عشق در مسلمانان فرو مردہ است۔ او بازگشت مسلمانان را بہ اقتدار و شوکت پیشین فقط در پرورش چنان عشقی می داند۔ چنین عشقی خیبر گشاست و شق القمر می آفریند: عشق با نانِ جوین خیبر گشاد عشق در اندامِ مہ چاکی نھاد! ۔۔۔ چون خودی را از خدا طالب شود جملہ عالم مرکب ، او راکب شود بنا بر این اگر شرق اسلامی می خواھد بھشت گمشدۂ خویش را باز یابد، باید بار دیگر بذرِ آن عشق را در خاک قلبش برویاند۔ بہ امید پرورش چنین عشقی است کہ او در آغاز مثنوی معروف پس چہ باید کرد می گوید : سپاہ تازہ بر انگیزم از ولایت عشق کہ در حرم خطری از بغاوتِ خرد است او بہ کرات در جای جای آثارش، صراحتاً بیان داشتہ کہ دلیل عقب ماندگی شرق اسلامی فقدانِ عشق واقعی است، قلب مسلمانان خالی از محبوب ازلی وابدی شدہ است۔ شبی پیش خدا بگریستم زار مسلمانان چرا زارند و خوارند ندا آمد، نمی دانی کہ این قوم دلی دارند و محبوبی ندارند دلھای مادی و خالی از عشق بہ کار زبالہ دانی می آیند و بہ گفتۂ اقبال: دہ بود آن نہ دل کہ در او گاوخر باشد و ضیاع و عقار بنا بر این برای بہ آغوش کشیدن شاھد مقصود، برایِ شرق ھیچ چارہ ای نماندہ جز آنکہ دوبارہ عاشق شود۔ عاشق شو ، ارنہ روزی کار جھان سرآید۔ عشق است کہ درجانت ہر کیفیت برانگیزد از تاب و تبِ رومی تا حیرتِ فارابی تا،تب وتاب عشقی جانسوز در وجود انسان شرقی نیفتد، نمی تواند از لجّۂ این دریای مھیب جان بہ در برد: اینک دریای ابرھاست۔۔۔ اگر عشق نیست ھرگز ھیچ آدمیزادہ را تاب سفری این چنین نیست ! (شاملو) برای ماندن باید دوبارہ عاشق شد۔ ھر شرقی باید در حلقۂ عشق، مجنون دیگری شود، وگرنہ جائی در دایرۂ امروز و فردا نخواھد داشت: در رہ منزل لیلی کہ خطرھا ست در آن شرط اول قدم آنست کہ مجنون باشی نقطۂ عشق نمودم بہ تو ، ھان سھو مکن ورنہ چون بنگری ، از دایرہ بیرون باشی اقبال عقل را منبع رحمت، و عشق را عاملی می داند کہ بہ زندگی معنا و عمق می بخشد۔ بنا بر این او نہ غربِ صرفاً عقلانی را می پسندد و نہ شرقِ صرفاً معنوی را۔ بہ نظر وی شرق وغرب نتوانستند میان این دو ارزش مکمل یکدیگر، یعنی علم و عشق، وحدت ایجاد کنند۔ ھر کدام یکی از این دو را برگزید ولاجرم گرفتار مصائب گونہ گون شد۔ غرب، روح خود را در تلاش برای تسخیر جھانِ مادہ از کف داد، وشرق بہ پرورش مکتب فکر دروغینی پرداخت کہ حاصل آن دوری گزیدن از مردم و بی تفاوتی نسبت بہ ضعف و اسارت سیاسی و فکری آنان بود۔ بہ این ترتیب نیروھای معنوی و منابع فعال روح انسان در حصر قرار گرفتند و زندگی در ھر دو جامعہ بہ انحطاط گرایید: شرق حق را دید و عالم را ندید غرب در عالم خزید ، از حق رمید سخن اقبال این است کہ اگر آدمی ھمہ توجہ خود را بہ معنویت و عالم بالا معطوف دارد از عالم واقع غافل بماند، و یا بہ عکس، فقط متوجہ تسخیر آفاق شود و انفس را رھا کند، نتیجۂ شان بہ یکسان زیانبار است۔ بنابر این ’’نہ شرقی و نہ غربی‘‘ و یعنی’ھم شرقی ، ھم غربی‘۔ او می گوید اگر عقل و عشق از ھم جدا افتند، اساس زندگی لطمہ می بیند و برای آنکہ بتوان ھر دو را داشت، باید جامعہ ای مرکب از این دو پدید آورد: از محبت چون خودی محکم شود قوتش فرماندہ عالم شود در جامعۂ آرمانی اقبال عقل محترم است ولی در خدمت عشق است، زیرا فقط از این طریق است کہ می توان اطمینان یافت۔ بشر از نیروی عقل در راہ اھداف انسانی استفادہ خواھد کرد۔ اقبال طالب انسان اندیشمندی است کہ سوزی پنھان در قلب خود داشتہ باشد: کسی کو دردِ پنھانی ندارد تنی دارد، ولی جانی ندارد اگر جانی بہ تن داری، طلب کن تب و تابی کہ پایانی ندارد ززز ’’زمان‘‘ شناسی در شعر فارسی اقبال دکتر ذوالفقار رھنمای خرمی چکیدہ در این پژوھش و در گنجایش یک مقالہ، نگارندہ تلاش کردہ است، پیوند ادبیات وفلسفہ را در شعرھای فارسی اقبال نشان دھد۔ از سویی مفہوم زمان، بہ عنوان یک بحث فلسفی وبسیار پیچیدہ، در تحلیل ھای فلسفی علامہ اقبال دیدہ می شود و از سوی دیگر، مفہوم اجتماعی و کاربردی زمان، بازبان سادۂ شعری، آشکار شدہ است۔خوانندہ با مفہوم سادہ وقابل ردہ بندی زمان، یعنی دوش و اکنون و فردا، آشنا می شود؛ اما سرودہ ھای علامہ اقبال، خوانندہ را بہ ژرف بینانہ ترین مفہوم زمان، یعنی زمان الھی ویا زمان شہودی، رھنمون می گردد۔ بہ سازی نگرشی و بینشی، مھم ترین ھدف اقبال است۔ او بہ مخاطب خویش می گوید: اصل وقت از گردش خورشید نیست؛ ویا دوش و فردا، زادۂ امروز ماست۔ واژہ ھای کلیدی: زمان، زروان، دھر، وقت، دوش، امروز و فردا۔ مقدمہ بسیاری بر این باورند کہ حوزۂ کار ادبیات و فلسفہ ، بسیار متفاوت است۔ بہ ھمین دلیل، دوستی، درھم تنیدگی و آشتی بین ادبیات وفلسفہ، کمتر مورد توجہِ پژوھشگران قرار گرفتہ است۔ اگر کارکرد دگرگون ساز اندیشہ ھای فلسفی را ، بویژہ ، در تحولات سیاسی واجتماعی سی صد سال گذشتۂ دنیا در نظر بیاوریم وپیامد ھای این دگرگونی ھا را، در آثار ادبی، جویا شویم، سرآغاز رویش دیدگاھی است کہ ادبیات می تواند از نگاہ فلسفہ، مورد سنجش قرار گیرد و با کم شدن فاصلہ ھا، موضوع ھای فلسفی، در درون ما یہ ھای ادبی، ومورد پژوھش واقع شود۔ ساختار زبانی وعاطفی والھام پذیری شاعرانہ، شاید، با ساختار زبان فلسفی و پیام رسانی ھای تعریف شدہ و ازپیش تعیین شدہ، سازگاری سرشتی نداشتہ باشد ؛ بہ ھمین دلیل، وقتی در بین چھرہ ھای ادبی، شعرھای علامہ اقبال را مورد واکاوی قرار می دھیم، بیان پیچیدہ ترین مفاھیم فلسفی، بہ زبان شعر،جایگاہ والای او را، والاتر نشان می دھد ۔ علامہ اقبال شاھراہ اندیشہ ورزی است۔گامھای بلند و نورانی شمس و مولوی، رد پای خویش را، بر این شاھراہ نھادہ اند؛ فخر الدین عراقی، فخر رازی، شاہ ولی اﷲ، غالب، سید جمال الدین، داغ دھلوی، ملا صدرا، از یک سو و ھگل، برگسون و نیٖٖچہ و ۔۔۔ از سوی دیگر ، گام برداران این شاھراہ بودند اند۔ برآیند ھمۂ اندیشہ ورزیھای انسان ھای بزرگ، بیشتر در گفتگوھا، مصاحبہ ھا و گفتار ھای کوتاہ آنھا یافت می شود؛ اما برآیند ھمۂ اندیشہ ورزیھای علامہ اقبال را، باید در مثنوی و غزل و رباعی ھای اقبال، جستجو کرد ۔ جدا از طبیعت ذھنی انسان ھا، خواست درونی علامہ اقبال را نباید نادیدہ گرفت۔ سخنرانیھای او در باز اندیشی دینی و دین را، در آیینۂ فلسفہ، آشکار کردن، علامہ اقبال را با تنگنا ھای ظرف زبان روبرو می کرد؛ پناھندگی علامہ اقبال بہ عرفان وعشق و غزل و مثنوی عارفان بزرگ، سنگ بزرگی را، از پیش پای او برداشت۔ موضوع ھای فراوانی در سخنرانیھای احیای فکر دینی، آمدہ است۔ زمان، مکان، جاودانگی روح، آفرینش ھمہ زمانی، زمان الہی، مکان الھی و۔۔۔ اگر نوعی سنجش ھمسانی بین اندیشۂ فلسفی اقبال و موضوع ھای شعری او ، دنبال شود ، پژوھش پرمایہ ای، بہ دست خواھد آمد۔ از ھمین دیدگاہ، نگارندہ، نمونۂ بیت ھای فراوانی را، دربارۂ زمان، وقت، امروز، فردا، دوش، دھر و ۔۔۔ در مجموعۂ شعرھای فارسی اقبال، درکنارھم قرار داد و بہ ضرورت کار پژوھشی، کتاب احیای فکر دینی را نیز مطالعہ کرد۔ این پرسش برای نگارندہ مطرح شد کہ آیا پیشینۂ چنین بحثی را، می توان دربارۂ آثار اقبال دنبال کرد؟ خوشبختانہ، در بین کارھای پژوھشی انجام شدہ، کتابی باعنوان زمان و مکان از دیدگاہ اقبال، یافت شد۔۱؎ در کتاب یاد شدہ، ھمۂ نمونۂ گفتارھای کتاب باز اندیشی اقبال، مورد بحث و بررسی قرار گرفتہ است و جایگاہ ادبی مفہوم زمان، در نظر نویسندہ، پُر رنگ نبود؛ بہ عبارتی، نویسندگانی محترم از نگاہ بررسی کتاب یادشدہ، بہ نمونۂ بیت ھای علامہ اقبال پر داختہ اند؛ در حالی کہ نگارندہ، از دریچۂ بررسی شعر ھای فارسی اقبال، رد پای موضوع زمان را، در سخنرانیھای اقبال، پی جویی کردہ است۔ ھدف ما این است کہ با بھرہ گیری از ساختار یک مقالۂ پژوھشی، بتوانیم، یک موضوع بسیار پیچیدۂ فلسفی را، مورد بررسی قرار دھیم۔ ھدف ما این است کہ نشان دھیم، چگونہ ادبیات بہ کمک فلسفہ آمدہ است؛ زیرا کار فلسفہ آن است کہ بہ توضیح مفاھیم نا آشکار و پیچیدہ بپردازد و ادبیات، واژگان و ویژہ واژگان ھای مناسب را، در اختیار فلسفہ ، قرار دھد۔۲؎ تعریف زمان فوت، موت، مرگ، اجل، معنی واژگانی زمان است۔ در زبان فارسی، دمان نیز گفتہ اند۔۳؎ در ویژہ واژگان (اصطلاح)، ترازویی کہ جنبش را بدان می سنجند و اگر نہ زمان بودی، تمیز سبکی حرکت از گرانی حرکت؛ یعنی زودی آن از دیری آن، میسرنشدی۔۴؎ علامہ اقبال، نوسان رمز آمیز، تموّج بی صدا و یا احساس در مقابل اندیشہ را، برای زمان آوردہ است: ۔۔۔ بہ طور خلاصہ، زمان است بہ آن صورت کہ احساس می شود؛ نہ بہ آن صورت کہ اندیشیدہ و محاسبہ، می شود۔۵؎ این نوسان رمز آمیز جھان، این تموّج بی صدای زمان کہ بر ما آدمیان، بہ صورت روز وشب، عیان می شود؛ در قرآن بہ عنوان یکی از بزرگترین نشانہ ھای شناخت خداوند، مورد توجہ قرار گرفتہ است۔۶؎ ’’خدا شب و روز را، بہ ھم بدل می کند کہ در این، برای اھل بصیرت، عبرتی ھست۔‘‘ (سورہ نور:۴۴)۷؎ بہ درستی می توان از دیدگاہ قرآنی و اسلامی اقبال در این موضوع بھرہ جُست۔ او از قرآن آموختہ است کہ ھمہ چیز برای انسان است و محصول ارادہ و انگیزۂ او: مرد حق سرمایۂ روز وشب است زان کہ او تقدیر خود را کوکب است۸؎ و یا: او جھان رنگ و بو را آبروست دوش ازو امروز ازو فردا ازوست۹؎ علامہ اقبال، بہ پیچیدگی بحث زمان اشارہ کردہ است۔ او با بھرہ گیری از سخن آگوستن،۱۰؎ بر این مطلب تأکید دارد؛ با وجود این، نگاہ کنجکاو و تیزبین او، علامہ را، از کار پردہ گشایی راز زمان، باز نمی دارد۔ اقبال ، زروان و زمان در فرھنگ ایران باستان، یکی از ایزدان آیین مزدیسنا، زروان۱۱؎ است۔ در اوستا، زَروان یا زُروان آمدہ است۔۱۲؎ در مینوی خرد، فصل ھفت،آمدہ است: زروان عاری از پیری، مرگ و درد و تباھی و فساد وآفت است و تا ابد ھیچکس، نمی تواند، او را بستاند و از وظیفہ اش باز دارد۔۔۔۱۳؎ در فصل بیست ویک آمدہ۔۔۔ کار جھان بہ تقدیر و زمانہ و بخت پیش می رود کہ خود، زروان و فرمان روا و درنگ خداست۔۱۴؎ پس زمان بی کرانہ، زروان است۔ پیدایش زمان درنگ خدای، از ھنگامی است کہ نبرد میان اھریمن واھورا مزدا،آغاز شد ۔۔۔۱۵؎ زروان روح زمان و مکان است۔ این عنوان، دریکی از بخشھای کتاب جاوید نامہ آمدہ است۔۱۶؎ زروان مسافر دل آگاہ این سفر روحانی، یعنی علامہ اقبال را، برای گردش بہ عالم بالا می برد۔ علامہ اقبال، ناگھان در میان غرب وشرق عالم، ابر نوری را مشاھدہ کرد کہ نام آسمان را فراگرفت۔ از ابرِ نور، فرشتہ ای فرود آمد ودر دو جلوہ آتش و دود، آشکار شد۔۱۷؎ پس از وصف ویژگیھای زروان، اقبال سخنان او را، بازگو کردہ است: گفت زروانم جھان را قاھرم ھم نھانم از نگہ ھم ظاھرم بستہ ھر تدبیر با تقدیر من ناطق وصامت ھمہ نخجیر من غنچہ اندر شاخ می بالد ز من مرغک اندر آشیان نالد ز من دانہ از پرواز من گردد نھال ھر فراق از فیض من گردد و صال ھم عتابی ھم خطابی آورم تشنہ سازم تا شرابی آورم من حیاتم ، من مماتم ، من نشور من حساب و دوزخ و فردوس و ہور آدم و افرشتہ در بند من است عالم شش روزہ فرزند من است ھرگلی کز شاخ می چینی منم امِّ ھر چیزی کہ می بینی منم در طلسم من اسیر است این جھان از دمم ھر لحظہ پیراست این جھان لی مع اﷲ ھر کرا در دل نشست آن جوان مردی طلسم من شکست گر تو خواھی من نباشم درمیان لی مع اﷲ باز خوان از عین جان۱۸؎ جای پرسش است کہ پیامد آن دیدار و گفتار چہ بود ؟ علامہ اقبال، بر این باور است کہ اگر نگاہ انسان و دیدگاہ انسان، دگرگون شود، تمام جھان دگرگون، خواھد شد۔۱۹؎ مھمترین پیامد این دیدار، ربایش عالم کہنہ از نگاہ اقبال بود؛ ھمۂ عالم در نظر اقبال، دگرگون شد؛ اقبال در کائنات رنگ وبو، مردہ شد و در عالم بی ھای وھو، زادہ شد؛ رشتۂ او، از عالم کھن گسستہ شد وجھان تازہ ای برای او، حاصل گردید؛ بخوانیم: در نگاہ او نمی دانم چہ بود از نگاھم این کھن عالم ربود یا نگاھم بر دگر عالم گشود یا دگرگون شد ھمہ عالم کہ بود مُردم اندر کائنات رنگ و بو زادم اندر عالم بی ھای و ھو رشتۂ من زان کھن عالَم گسست یک جھان تازہ ای آمد بہ دست از زیان عالمی جانم تپید تا دگر عالَم ز خاکم بردمید تن سبکترگشت وجان سیّارتر چشم دل بینندہ و بیدارتر پردگیھا بی حجاب آمد پدید نغمۂ انجم بہ گوش من رسید۲۰؎ آیا دھر مان اﷲ است؟ سرودۂ اقبال، دربارۂ دھر، چنین است: زندگی از دھر و دھر از زندگی است لا تسبوا الدھر فرمان نبی است۲۱؎ مصرع دوم سرودۂ اقبال، از سخن رسول خدا گرفتہ شدہ است۔ سخن رسول خدا، دلالت بر وجود نگرش نادرستی دارد کہ ھنوز ھم در بین مردم دیدہ می شود۔ انسانھا، در تنگناھای زندگی وسختیھا و بہ عنوان یک روش فرافکنی فردی و اجتماعی، زمان را، عامل اصلی ناکامیھا و شکستھا می دانند۔ بہ ھمین دلیل، رسول خدا، بدگویی بہ زمان را، ناپسند دانستہ است۔ اما جای پرسش است کہ دھر چیست؟ قاموس قرآن دربارۂ واژۂ دھر نوشتہ است: ’’دھر یعنی زمان۔ دھر بہ زمان طولانی گفتہ شدہ است۔ دھر دراصل، نام مدّت عالَم است، از آغاز تا پایان۔ ھر مدّت فراوان دھر است و آن با زمان کم و زمان زیاد کمی تفاوت دارد۔‘‘ ۲۲؎ شیخ طبررسی در تفسیر بزرگ مجمع البیان گفتہ است: تأویل حدیث آن است کہ اھل جاھلیت، حوادث و بلاھا را، بہ دھر نسبت دادہ و می گفتہ اند زمانہ چنین وچنان کرد، بہ ھمین دلیل، رسول خدا فرمود: فاعل کارھا، خداونداست۔ بہ فاعل آنھا، بدگویی نکنید۔ ۲۳؎ قاموس قرآن، زمان مطلق را، برای دھر درست تر می داند۔۲۴؎ این مفہوم با تقسیم بندی زمان، از نظر علامہ اقبال، ھمسانی دارد: ’’زمان اجرام بزرگ کہ از گردش افلاک حاصل می شود قابل تقسیم بہ گذشتہ و اکنون وآیندہ است وطبیعت آن چنان است کہ تا روزی نگذرد، روز پس از آن نخواھد آمد۔ زمان موجودات غیر مادی نیز رنگ تسلسلی دارد؛ ولی گذشت آن چنان است کہ یک سال از زمان اجرام بزرگ، در مقایسہ با زمان یک وجود غیر مادی، یک روز بیش نیست۔ چون در سلسلۂ موجودات غیر مادی، بہ تدریج بالاتر رویم، بہ زمان الاھی می رسیم و آن زمانی است کہ بہ طور مطلق از صفت گذشتن آزاد است و بہ ھمین جھت، تقسیم وتوالی و تغییر در آن راہ ندارد؛ بر تر از ابدیت است؛ نہ آغاز دارد و نہ انجام ۔۔۔ قدمت خدا از قدمت زمان نیست؛ بلکہ قدمت زمان از قدمت خداست۔ چنین است کہ زمان الھی در قرآن بہ تعبیر’’ام الکتاب ‘‘ یا مادر کتاب ھا، بیان شدہ است کہ در آن، تمام تاریخ، آزاد از شبکۂ توالی علیتی، در یک ’’اکنون‘‘ فوق ابدی واحد جمع شدہ است۔(احیای فکر دینی، ۸۹:بی تا)۲۵؎ بہترین نمونہ شعری اقبال، دربارۂ زمان الھی را می آوریم: ای خوش آن روزی کہ از ایّام نیست صبح او را نیم روز و شام نیست روشن از نورش اگر گردد روان صوت را چون رنگ دیدن می توان غیب ھا از تاب او گردد حضور نوبت او لایزال و بی مرور ای خدا روزی کن آن روزی مرا وا رھان زین روز بی سوزی مرا ۲۶؎ اصل وقت از گردش خورشید نیست علامہ اقبال، در اسرار خودی، باعنوانی، سرودۂ خود را آغاز است؛ ’’زمان شمشیر است‘‘ ۲۷؎ در این سرودہ، پیوند زمان و روز و شب را، در ذھن خوانندہ آشکار می سازد۔ در این سرودہ ضمن این کہ روز و شب تعریف شدہ اند؛ جھت ھای سازندہ در کنش رفتاری انسان نیز مورد توجہ قرار گرفتہ است۔ گردش گردون گردان دیدنی است انقلاب روز و شب فہمیدنی است ۲۸؎ روز و شب آیینۂ تدبیر ماست روز و شب آیینۂ تقدیر ماست۲۹؎ اصل وقت از گردش خورشید نیست وقت جاوید است و خور جاوید نیست۳۰؎ پس وقت چیست؟ علامہ اقبال، با نفی مفہوم مطلق برای زمان، در پدیدۂ شب و روز ، پیامھای حسی و شھودی خود را، گفتہ است: وقت ما کو اوّل و آخر ندید از خیابان ضمیر ما دمید نغمۂ خاموش دارد ساز وقت غوطہ در دل زن کہ بینی راز وقت عیش و غم عاشور و ھم عید است وقت سرِّ تاب ماہ وخورشید است وقت این وآن پیداست از رفتار وقت زندگی سرّی است از اَسرار وقت من چہ گویم سرِّ این شمشیر چیست؟ آب او سرمایہ دار زندگی است صاحبش بالاتر از امید و بیم دست او بیضا تر از دست کلیم در کف موسی ھمین شمشیر بود کار او بالاتر از تدبیر بود سینۂ دریای احمر چاک کرد قلزمی را خشک مثل خاک کرد پنجۂ حیدر کہ خیبر گیر بود قوّت او از ھمین شمشیر بود۳۱؎ علامہ اقبال، در ھمین قسمت، بایک بیت، نگاہ انتقادی خود را نسبت بہ نگرشھای سنتی دربارۂ وقت بیان کردہ است۔ او می گوید: وقت را مثل مکان گستردہ ای امتیاز دوش و فردا کردہ ای۳۲؎ ای اسیر دوش و فردا درنگر در دل خود عالمی دیگر نگر در گِل خود تخم ظلمت کاشتی وقت را مثل خطی پنداشتی باز با پیمانۂ لیل و نھار فکر تو پیمود طول روزگار ساختی این رشتہ را زنّار دوش گشتہ ای مثل بتان باطل فروش کیمیا بودی و مثل گِل شدی سرِّحق زاییدی و باطل شدی مسلمی! آزاد ازین زنّار باش شمع بزم ملت احرار باش۳۳؎ ھمان طور کہ پیش از این اشارہ شد، زمان الھی و زمان تسلسلی در نظر اقبال، تفاوت دارند۔ او این طبقہ بندی از زمان را، برای ساختار ذھنی خویش برگزید و پذیرفت؛ زیرا زمان علمی یا زمان عقربہ ای است کہ در علوم طبیعی و فیزیک مورد استفادہ قرار می گیرد؛ ولی زمان شہودی یا تجربی در ظرف احساس و بی واسطہ دریافت می شود۔ زمان علمی از واحد ھای مساوی تشکیل شدہ و انسان در زندگی روزانہ از آن استفادہ می کند و ویژگی سیّالی و آفرینشگری ندارد؛ زمانی است انفعالی و درست مانند خط مستقیمی کہ بر صفحہ ای رسم شدہ باشد؛ در مقابل، زمان شھودی، زمانی است سیّال وتکرار نا پذیر ۔۔۔اگر گذشتہ وحال و آیندہ را، بہ عنوان رکن زمان، در نظر بگیریم، در این صورت زمان را بہ صورت خط مستقیمی مجسّم می کنیم کہ بخشی از آن را، طی کردہ وپشت سر نھادہ ایم و ھنوز بخشی طی نشدہ، پیش روی ما قرار دارد۔این دیدگاہ، زمان را لحظۂ خلّاق و زندہ نمی داند۔۳۴؎ در ھر صورت ، علامہ اقبال ، در یک مصرع و با یک مفہوم، یک دیدگاہ گسترش یافتۂ علمی را، دربارۂ زمان، بیان کردہ است۔۳۵؎ دوش و فردا زادۂ امروز او سادہ ترین تقسیم بندی خطی از زمان، دوش، امروز و فردا؛ با گذشتہ و حال وآیندہ است، در فرھنگ بشری و در ادبیات رایج ھمہ انسانھا نمی تواند، دوش و امروز و فردا، نباشد؛ مھم این است کہ زمان را پیوستہ می بینیم یا نا پیوستہ؟ حیات در ھندسۂ معرفتی اقبال، اصل است؛ انسان، قاعدۂ ھندسۂ معرفتی اقبال است ونگرش انسان بہ زمان باید در راھبرد فرد وجامعہ، بہ سوی سعادت، مؤثر واقع شود۔ نگاہ تاریخی پویا و جھت دار، دیروز را بہ امروز پیوند می زند و امروز را بہ آیندہ، پس امروز، بہ اندازہ ای اھمیت دارد کہ ھم آیینۂ دیروز است و ھم آیینۂ فردا۔ دوگیتی را بہ خود باید کشیدن نباید از حضور خود رمیدن بہ نور دوش بین امروز خود را ز دوش امروز را نتوان ربودن۳۶؎ زندگی پیھم مصاف نیش و نوش رنگ و نم امروز را از خون دوش۳۷؎ سازھا خوابیدہ اندر سوز او۱۷؎ دوش و فردا زادۂ امروز او۳۸؎ باتو گویم ای جوان سخت کوش چیست فردا؟ دختر امروز و دوش۳۹؎ مگو کار جھان نااستوار است ھر آن ما ، ابد را پردہ دار است بگیر امروز را محکم کہ فردا ھنوز اندر ضمیر روزگار است۴۰؎ مرا فرمود پیر نکتہ دانی ھر امروز تو از فردا پیام است دل از خوبان بی پروا نگھدار حریمش جزبہ او دادن حرام است۴۱؎ خامۂ او نقش صد امروز بست تا بیارد صبح فردایی بہ دست۴۲؎ دلم بہ دوش ونگاھم بہ عبرت امروز شھید جلوۂ فردا و تازہ آیینم۴۳؎ ’’دوش‘‘ در دو نگاہ اقبال ’’دوش‘‘ یا گذشتہ، در دو سو، مورد نظر اقبال است۔ از سویی، پیوندِ رخدادھا و وقایع گذشتہ را، باید در امروز و فردا دید؛ از سویی دیگر، دیدگاہ رفتاری و ارزشی است۔ در دیدگاہ ارزشی نیز اقبال، نگاہ دوگانہ ای دارد، در یک نگاہ، نمی توان راہ پدران وگذشتگان را، بہ فراموشی سپرد۔ در انسان شناسی تاریخی، پاکی، دوری از ھوس، باریک بینی و خود داری و خداترسی را، در انسانھای گذشتہ، باید جست وجو کرد، در سخن اقبال، پرھیزگاری آنان، بہ پرھیزگاری رسول خدا، نزدیکتر است۔ عقلِ آبایت ھوس فرسودہ نیست کار پاکان از غرض آلودہ نیست فکر شان ریسد ھمی باریکتر ورع شان با مصطفی نزدیکتر۴۴؎ بخشی از تعلیم و تربیت فردی، پیروی از آیین گذشتگان است۔ ھیچ انسانی از این بخش از تربیت، جدا شدنی نیست، بہ ھمین دلیل، در نتیجہ گیری گستردہ، اقبال گفتہ است: ’’راہ آبا رو کہ این جمعیت است ‘‘ : مضمحل گردد چو تقویم حیات ملّت از تقلید می گیرد ثبات راہ آبا رو کہ این جمعیت است معنی تقلید ضبط ملت است در خزان ای بی نصیب از برگ و بار از شجر مگسل بہ امید بھار بحر گم کردی ، زیان اندیش باش حافظ جوی کم آب خویش باش۴۵؎ نگاہ دوم علامہ اقبال بہ دوش، نادیدن رسم وآیین فلک، کھنگی را از تماشا بردن، شکستن بتخانہ ھای کھن و مواردی از این دست است۔ بہ عبارتی بازگشت بی بھرہ از دوش، دردیدگاہ اقبال، جایی ندارد: در جھان خورشیدنو زاییدہ ام رسم و آیین فلک نادیدہ ام۴۶؎ تا می از میخانۂ من خوردہ ای کھنگی را از تماشا بردہ ای۴۷؎ باش مانند خلیل اﷲ مست ھر کھن بتخانہ را باید شکست۴۸؎ شکست کشتی ادراک مرشدان کھن خوشا کسی کہ بہ دریا سفینہ ساخت مرا۴۹؎ دمادم نقش ھای تازہ ریزد بہ یک صورت قرار زندگی نیست اگر امروز تو تصویر دوش است بہ خاک تو شرار زندگی نیست۵۰؎ خیز و پابر جادۂ دیگر بنہ جوش سودای کھن از سربنہ۵۱؎ رو یا رویی امروز و دیروز، چنان در ذھن اقبال ، کشاکش دارند کہ باید گفت، اندیشۂ اقبال، بر اساس اصالت امروز است: ھر کہ خود را صاحب امروز کرد گرد او گردد سپھر گرد گرد۵۲؎ بساکس اندہ فردا کشیدند کہ دی مُردند و فردا را ندیدند خنک مردان کہ در دامان امروز ھزاران تازہ تر ھنگامہ چیدند۵۳؎ نتیجہ ساخت ذھنی علامہ اقبال، آمیز ہ ای از دین، فلسفہ، عرفان، سیاست، ادب و اجتماع است، کمترکسی چون علامہ اقبال توانستہ است با مرکزیت خدا محوری واصالت انسان، ھمۂ مفاھیم را، در چرخۂ حیات این جھانی و آن جھانی انسان، تفسیر کند۔ در این مقالہ : ۱ـ باور کردہ ایم کہ با نگاہ فلسفی، می توان بہ ادبیات بہ طور عام وبہ سرودہ ھای فارسی ـــ وشاید اردوی ـــ علامہ اقبال، بہ طور ویژہ،روی آوردہ، در این رویکرد، افزون بر شناسایی ذھن پویای اقبال، بہ مفاھیم موردنیاز معرفتی واجتماعی امروز، می توان راہ یافت۔ ۲ـ زمان در نگاہ سنتی مورد نقد قرار گرفت، ولی ھمان زمان، بہ عنوان مھمترین ظرف آفرینش، مورد توجہ اقبال است؛ ما دیدگاہ دو سویۂ علامہ اقبال را دربارۂ زمان آشکار کردیم۔ ۳ـ پیوستگی زمان، یعنی دوش و امروز و فردا نگاھی کار بردی بہ انسان می دھد۔ این بحث از مقالہ، با بھرہ گیری از سرودہ ھای اقبال، لحظہ لحظۂ زندگی ھمۂ ما را، حیات مند نشان می دھد۔ نوعی از حیات ابدی کہ در تعریف زمان بہ معنی شب و روز، ھرگز قابل تعبیر و تفسیر نیست۔ ۴ـ پیوستگی زمان، پیوند تاریخ بشری را، مورد تأکید قرار می دھد۔ اگر بخواھیم این پیوند را تجربہ کنیم، باید امروز خود را، حاصل دیروز و فردای خود را، حاصل امروز بدانیم؛ یعنی نظریہ ’’اصالت امروز ‘‘ را بپذیریم۔ خخخ یادداشتھا ۱ـ آقای محمد بقایی (ماکان) ازکسانی است کہ بیش از ۲۵ کار پژوھشی دربارۂ علامہ اقبال، انجام دادہ است۔ کتاب زمان و مکان از دیدگاہ اقبال، یکی از مجموعہ کارھای ایشان است۔ در مقدمۂ مترجم او از کتابی نام بردہ است کہ دکتر رضي الدین صدیقی، اقبال کا تصور زمان ومکان اور دوسرے مضامین، مجلس ترقی ادب،لاہور ۱۹۷۳م، دربارۂ بحث زمان از کتاب باز سازی اندیشہ یا احیای فکر دینی، نگاشتہ است۔ بہ ھمین دلیل، محمد بقایی، کتاب خود را، تألیف و ترجمہ نام نھادہ است؛ گویی بحث ھای دکتر رضيا لدین را بیشتر ترجمہ کردہ باشد۔ ۲ـ مشکوۃ الدین، عبد المحسن، ’’ تاثیر فلسفہ در مسائل اجتماعی‘‘، مجلۂ دانشکدۂ ادبیات وعلوم انسانی دانشگاہ فردوسی مشہد، ۱۳۴۷ش، ش۳۔ نویسندۂ محترم مقالہ، مطلب را، از ص ۳۰۷ کتاب خلاصۂ فلسفہ پل فولکیہ، نقل کردہ است۔ ۳ـ دہخدا، علی اکبر، لغت نامہ ،تہران: انتشارات دانشگاہ تہران،۱۳۴۸ ش۔ ۴۔ ہمان۰در لغت نامۂ دہخدا، افزون بر دید گاہ ارسطو دربارۂ زمان، دید گاہ ہای گونا گون دربارۂ زمان آمدہ است؛ از جملہ: ۱ـ زمان امری است، موھوم؛ یعنی موجود بہ وجود وھمی است؛ ۲ـ از دیدگاہ بعضی فیلسوفان ، زمان بہ صورت مطلق وجود ندارد؛ ۳ـ زمان عبارت از فلک الافلاک است؛ ۴ـ زمان عبارت از حرکت است؛ ۵ـ زمان ، ’’آن‘‘ ھا (لحظہ ھای) بہ ھم پیوستہ است؛ ۶ـ از نظر ھانری برگسون ، از دو دیدگاہ بہ زمان می توان نظر کرد: الف :تطبیق آن با مقدار ؛ ب: ادراک در نفس ۔ اوّلی، کمیت است؛ دومی، کیفیت: بہ این معنی کہ ھرگاہ زمان را، برای مثال، در مدت یک شبانہ روز، در نظر بگیریم؛ چہ می کنیم جز آن کہ بہ ذھن می آوریم کہ خورشید از مشرق دمیدہ و فضای آسمان را پیمودہ و در مغرب، فرو رفتہ است و دوبارہ از مشرق سردر آوردہ است و اگر درست دقت شود، این مفہوم چیزی نیست مگر مقارنۂ خورشید بانقاط مختلف فضا؛ یعنی تصور بعدی معین۔ از این نظر است کہ زمان یک شبانہ روز را، کمیت می دانیم۔اگر چشم خود را ببندیم؛ ذھن را از ھمۂ امور مادی خالی کنیم و بہ درون نفس، بازگردیم و آن چہ در آن حالت ادراک می کنیم، حقیقت زمان است وآن خود آگاھی است کہ کیفیت است واستمرار محض است۔(لغت نامۂ دھخدا ، ذیل واژۂ زمان)۔ ۵۔ اقبال، محمد ، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمہ احمد آرام، بی جا، بی تا ، ص ۶۰۔ ۶ـ ہمان،ص۱۴۔ ۷ـ سورہ نور:۴۴۔ در کتاب زمان ومکان از دید گاہ اقبال، پژوہشگر محترم، آقای بقایی، از ص ۱۳ تا ۶۵ کتاب را ، بہ عبارتہا ومتنہایی از کتاب احیای فکر دینی در اسلام، اختصاص دادہ است۔ یعنی بخش مہمی از کتاب علامہ اقبال، بہ طرح وتحلیل مفہوم ہای دینی وفلسفی محدود شدہ است۔ ۸۔ اقبال، محمد، مثنوی مسافر(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری) بہ تصحیح واہتمام احمد سروش،چاپ ہشتم، تہران:انتشارات سنائی،۱۳۸۱،ش، ص ۴۲۹۔ ۹۔ ہمان۔ در قرآن کریم، آیہ ھای فراوانی برای محور قرار گرفتن انسان وجود دارد۔ از جملہ: و شب و روز را، بہ خدمت شما گماشت و خورشید و ماہ و ستارگان بہ فرمان وی بہ خدمت ھستند کہ در این برای گروھی کہ خرد و رزی کنند، عبرتھاست(سورۂ نحل، آیہ ۱۳)؛ و نیز رجوع شود: یونس ، آیہ ۶؛ فرقان ، آیہ ۶۲؛ لقمان ، آیہ۲۹ ؛ مؤمنون،آیہ:۸۰۔ ۱۰۔ Augustin گفتہ است: اگر کسی ازمن نپرسد کہ زمان چیست،آن را می شناسم؛ اگر بخواھم، آن را برای پرسندہ ای، بیان کنم ، دیگر چیزی نمی دانم۔(احیای فکر دینی، ص۷۰)۔ ۱۱۔ Zarvana ۱۲ـ عفیفی، رحیم (۱۳۷۴) اساطیر وفرہنگ ایران در نوشتہ ہای پہلوی،چاپ اول، تہران: انتشارات توس،۱۳۷۴ش، ص۵۳۹۔ ۱۳۔ ہمان۔ ۱۴۔ ہمان۔ ۱۵۔ ہمان، ص۵۴۴۔ شہرستانی در کتاب کلامی خویش، یعنی در زروانی را از فرقہ ہای مجوس دانستہ و در کنار فرقۂ زردشتی نام بردہ است۔(رجوع شود بہ کتاب در جستجوی تصوف، بہ قلم دکتر عبدالحسین زرین کوب)۔ ۱۶۔ جاوید نامہ ، چھار مین کتاب علامہ اقبال است۔ این کتاب در سال ۱۹۳۲م منتشر شدہ است۔ جاوید نامہ در بردارندۂ دقیق ترین و لطیف ترین افکار عرفانی و دیدگاہ ھای سیاسی واجتماعی اقبال است؛ رجوع شود بہ (ص: پنجاہ و چھار، پنجاہ و پنج ، کلیات اشعار فارسی مولانااقبال لاھوری ) ۔ ۱۷ـ اقبال، محمد، جاوید نامہ (کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری) ، ص ۲۸۳۔ ۱۸۔ ہمان۔ ۱۹۔ در زبور عجم(ص۱۴۴)می خوانیم: بہ خود نگرگلہ ھای جھان چہ می گویی اگر نگاہ تو دیگر شود جھان دگر است (زبور عجم ، ص۱۴۴) ۲۰ـ ہمان، ص ۲۸۵۔ پس از دیدار علامہ اقبال با زروان و آن دگرگونی ھا، اقبال توان شنیدن زمزمہ ھای ستارگان را پیدا کرد۔ در ترکیب بندی سہ بندی و با یک موسیقی شعر ضربی و ھیجانی، صدای ستارگان چنین آغاز کردند: عقل تو حاصل حیات عشق تو سرِّکائنات پیکر خاک خوش بیا این سوی عالَم جھات (جاوید نامہ، ص۲۸۵، کلیات اشعار) ۲۱ـ اسرار خودی(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۵۰۔ ۲۲۔ قرشی، قاموس قرآن،۳۶۳۔ ۲۳۔ قرشی، ص۳۶۴ دانشمند محترم مرتضی مطہری کتابی دارد در چہار جلد،عنوان کتاب، حرکت و زمان است۔بحثِ زمان ومکان از کہنترین زمانہا، مورد تجزیہ وتحلیل قرار گرفتہ است۔ نگارندہ بر این باور است کہ اگر آن بزرگوار، بیتہای شعر فارسی علامہ اقبال را خواندہ بود ، می توانست تحلیل اجتماعی وعینی از زمان ارائہ دہد؛ در حالی کہ عمدہ بحث نظری است۔ ایشان در بارۂ دہر گفتہ است: ’’ در معنی حدیثِ رسولِ خدا، بحث شدہ است کہ نمی توان گفت اللہ ہمان دہر است ودہر مساوی اللہ وبا آیہ ہای قرآن قابل تطبیق نیست۔ رجوع شود بہ کتاب حرکت وزمان، بہ قلم مرتضی مطہری، جلد دوم ، ص ۳۔۰۱۸۲ در قرآن دو آیہ وجود دارد کہ در آن دہر آمدہ است۔ یکی آیہ ۲۴ از سورۂ جاثیہ ودیگری آیۂ یک از سورۂ انسان۔ ۲۴۔ در قاموس قرآن آمدہ است:دہر را زمانِ مطلق معنی کردن، بہتر است، خداوند می فرماید: ’’نیست زندگی مگر این زندگی، می میریم وعدہ ای متولد می شوندو او را چیزی ہلاک نمی کند جز گذشت زمان و پی در پی آمدن شب وروز، قاموس قرآن، ص ۳۶۳۔ ۲۵۔ احیای فکر دینی، ص ۰۸۹برای آگاہی بیشتر رجوع شود بہ ص۶۴، ۶۵،۸۸، ۸۹، ۵۹،۶۰ ، ۶۲، ۶۷ ، ۶۸، و۔۔۔ از کتاب ہمان کتاب۔ ۲۶۔ جاوید نامہ، ص۴۷۴۔ ۲۷۔ اصل سخن امام شافعی چنین است: الوقت سیف قاطع ’’زمان شمشیری برّان است‘‘۔ کنایہ از این کہ روزگار زود می گذرد۔ رجوع شود بہ حاشیۂ ص ۱۰۴ از کتاب زمان و مکان از دیدگاہ اقبال و نیز ص ۴۹ از حاشیہ کتاب کلیات اشعار فارسی اقبال۔ ۲۸۔ اسرار خودی، ص۴۹۔ ۲۹۔ مثنوی مسافر، ص ۴۲۹۔ ۳۰۔ اسرار خودی، ص ۵۰ ۳۱۔ ہمان، ص ۴۹۔ ۳۲۔ ہمان، ص۵۰۔ ۳۳۔ ہمان،ص۴۹۔ ۳۴۔ بقائی، محمد ، رسالتِ قلم، زمان ومکان از دید گاہ اقبال، تہران، اننتشاراتِ فردوس، ۱۳۸۰ش، ص ۱۰۴۔ ۳۵۔ برای آگأہی بیشتر مراجعہ شود بہ کتابِ احیای فکرِ دینی، ص۱۹۱۔۱۹۰۔ ۳۶۔ ارمغان حجاز(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۴۷۳۔ ۳۷۔ مثنوی مسافر(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۲۵۰۔ ۳۸۔ رموزِ بیخودی(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۹۱۔ ۳۹۔ مثنوی مسافر(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۴۲۹۔ ۴۰۔ پیام مشرق(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۲۱۱۔ ۴۱۔ ہمان،ص۱۹۹۔ ۴۲۔ اسرار خودی، ص۱۲ ۴۳۔ پیام مشرق،ص۲۱۴ ۴۴۔ رموزِ بیخودی،ص۸۵ ۴۵۔ ہمان۔ ۴۶۔ اسرارِخودی،ص ۵ ۴۷۔ پس چہ باید کرد(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۳۸۹۔ ۴۸۔ ہمان۔ ۴۹۔ زبور عجم (کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۱۵۳۔ ۵۰۔ پیام مشرق،ص۱۹۷ ۵۱۔ اسرارِ خودی،ص۹۔ ۵۲۔ مثنوی مسافر،ص۴۲۹۔ ۵۳۔ ارمغان حجاز(کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاہوری)،ص۳۷۱۔ ززز قرآن اعلامیۂ جھانی حقوق بشر (تساوی ھمگانی در برابر قرآن) دکتر کامیابی پور چکیدہ دین مبین اسلام پیامبر صلح و صفا و امن و آشتی است۔ اسلام چہاردہ قرن پیش لایحۂ تساوی ھمگانی در برابر قانون را بہ تصویب رساند۔ در قرآن حکیم بہ صراحت آمدہ است کہ نزدیک خدا پسندیدہ ترین کسی است کہ متقی و پرہیزگار است۔ اما متأسفانہ چہرہ ملایم و حقیقی اسلام برای غرب ھنوز ناشناختہ است۔ آنہایی کہ امروز در قرنِ بیست ویکم شعار تساوی ھمگانی در برابرقانون بلند می کنند، باید بدانند کہ اسلام نہ تنہا قرنھاپیش چنین رفتار را برای ما لازم قرار دادہ بلکہ نمونہ ہایِ عملی بارزی نیز در این زمینہ در طول تاریخ بہ جھانیاں عرضہ کردہ است۔ واژہ ھای کلیدی: قرآن، حقوق بشر، تساوی ھمگانی۔ یَااَیُّھَا الّذِینَ آمَنُوا کُوْنُوْا قَوَّامِیْن بِالقِسْطِ شُھَدآئَ ﷲِ وَلَو عَلیٓ أنْفُسِکُمْ، اَوِلْوَالِدَیْنِ وَالاقْرَبِیْنَ ، اِنْ یَکُنْ غَنیّا اَوْ فَقیراً فاﷲُ اَوْلی بِھِما، فَلا تَتَّبِعُوْا الْھَویٓ، ان تَعدِلُوا وإن تَلْوُوا اَوْتُعْرِضُوا فَاِنَ اﷲَ بِما تَعْمَلُوْنَ خَبِیراً۔ (النساء :۱۳۵) (ترجمہ) ای کسانیکہ ایمان آوردہ اید،بر پا دارندگان عدالت باشید وگواھان در راہ خدا، ھر چند بہ زیان خودتان، یا پدر و مادر تان و نزدیکانتان باشد، خواہ نیاز مند باشند، خواہ بی نیاز باشند، کہ البتہ خدا از آنھا بالاتر است، پس از ھوای نفس پیروی ننمایید کہ (از حق) عدول کنید، اگر سر پیچی کنید و یا روی گردان شوید، پس براستی خدا، بہ آنچہ می کنید، آگاہ است۔ طی بررسی مادۂ شش اعلامیہ جھانی حقوق بشر، حق اساسی ھر فرد انسانی را برای شناسایی شخصیت حقوقی او در مقابل قانون مورد مطالعہ قرار دادیم و چنانکہ ملاحظہ می فرمائید، نتیجۂ بررسی این بودکہ علاوہ بر پیش بینی مقرر در اعلامیۂ جھانی حقوق بشر، در حقوق قرآنی نیز شخصیت حقوقی ھر انسان مورد توجہ کامل پروردگار یکتا بودہ است۔ علیھذا این حقوق در جامعہ اصولا منشعب ازھدف خلقت و منبعث از ماھیت ربوبیت اوست ۔ بر این اساس حق شناسایی شخصیت حقوقی ھر یک از ابناء بشر ناشی از حقوق الھی فرد و علیھذا غیر قابل تعطیل و یا توقیف است۔ بہ عبارت دیگر از آنجا کہ شناسائی شخصیت حقوقی ھر انسان عضو جامعہ در مقابل قانون، در حقیقت شناسائی اصل موجودیت اوست، این حق برای ابناء بشر فارغ از رنگ، نژاد، جنس و موقع اجتماعی، بواسطہ حقوق است کہ بطور خداداد و از طرف او برای فرزندان آدم مورد تائید و تضمین قرار گرفتہ است۔ اینک بایستی ببینیم بعد از امضا و تائید موجودیت انسانی تلقی جامعہ از شخصیت حقوقی فرد در رابطہ با دیگر اعضای جامعہ چیست۔ آیا افراد موجود در جامعہ ھمہ دارای حقوق یکسان و بایکدیگر مساوی ھستند؟ مادہ پنج اعلامیۂ جھانی حقوق بشر چنین مقرر می دارد: ھمہ در برابر قانون مساوی ھستند و حق دارند بدون تبعیض وبالسویہ از حمایت قانون برخوردار شوند۔ ھمہ حق دارند در مقابل ھر تبعیضی کہ ناقض اعلامیۂ حاضر باشد و برعلیہ ھر تحریکی کہ برای چنین تبعیضی بہ عمل آید بہ طور تساوی از حمایت قانون بھرہ مند شوند۔ مفاد این مادہ از اعلامیہ، تساوی حقوق ھمۂ انسانھا در مقابل قانون را بدون ھیچگونہ تبعیض شناختہ است، باوجود این قانونگذار بہ علت اھمیت حیاتی مسألہ و برای جلوگیری از ھر نوع تفسیر بہ رأی و یا تعبیر ناخواستۂ دولت مردان ممالک در جملہ دوم آن را بہ صورتی وسیعتر و روشنتر بیان نمودہ است، بطوریکہ بعد از شناسائی و اعلام تساوی بدون تبعیض فرد فرد انسانھا در مقابل قانون بہ افراد حق دادہ است: اوّلا: در صورت مشاھدہ ھر گونہ تبعیض و؛ ثانیا: حتی بر علیہ ھر گونہ تحریک بہ تبعیض؛ بالسویہ از حمایت قانون برخودار شوند۔ داستان عدم تساوی انسانھا در برابر قانون در جامعۂ بشری داستانی دور از حقیقت و یا چندان قدیمی ھم نیست۔ چہ در اروپا و چہ در امریکا تا ھمین اواسط قرن بیستم و سالھای بین دو جنگ جھانی، زنان حق دخالت در ادارۂ امور اموال خود را نداشتند و شوھران آنھا بنا بہ قانون موجود وقت، از طرف آنان و بہ نام ھمسران خویش لاکن بنا بہ دلخواہ خود بہ رتق و فتق امور اموال آنان پرداختہ و در حقیقت عنوان سرپرست اموال زنان خود را داشتند۔ البتہ تصور وجود چنین مسألہ و مقررات آنھم در کشورھای راقیہ، برای بانوان جامعہ مسلمان نا آشنا، غریب و اسباب شگفتگی و ناباوری است۔ مضافاً در آمریکا حتی پس از تحریم بردگی و صدور اعلامیۂ معروف آبراھام لینکن، رئیس جمھوری اسبق آن کشور، کہ بالآخرہ جان خود را ھم بر سر این کار گذاشت، آثار شوم عدم تساوی انسانھا در مقابل قانون بعد از پایان گرفتن ’تبعیض نژادی‘ بصورت’تفکیک نژادیٔ (Segregation) تا سال ۱۹۶۴م کہ قانون جدید از طرف پرزیدنت جانسون بہ امضاء رسید، ادامہ داشت۔ و بقایای تبعیض میان مردم سفید و سیاہ ھنوز ھم دست از سر مردم آزادۂ این کشور برنداشتہ است۔ قرآن چہ می گوید؟ ۱۴۰۰ سال پیش اعلامیۂ قران در آیۂ شریفہ ۲۰، سورہ الاعراف، بہ پیامبر گرامی اسلام این بود کہ: ’’ قُل ، امَرَ رَبِّی بِالقِسط ۔۔۔ ‘‘ یعنی ’’بگو ، پروردگار من بہ عدالت ونَصَفَت فرمان داد ۔۔۔ ‘‘ ھمچنین در آیۂ ۲۵، سورۂ مبارکہ الحدید، خداوند بہ عنوان دلیلی بر فرستادن پیامبران می فرماید: ’’لَقَد اَرْسَلْنَا رُسُلَنا بِالْبَیِّنَاتِ وَاَنْزَلْنَا مَعَھُمُ الْکِتابَ وَالْمیزانَ لِیقوُمَ النّاسُ بِالْقِسْطِ۔۔۔‘‘ کہ ’’ھمانا، بتحقیق، ما پیامبران خود را با ادلۂ روشن فرستادیم و برایشان کتاب مقررات و میزان ومعیار نازل کردیم، تا مردم عدالت و نَصَفَت را برپا دارند ۔۔۔‘‘۔ پس یکی از مھمترین دلایل فرستادن پیامبران با کتاب و دستورالعمل، ھمانا برپائی عدالت و نَصَفَت نہ تنھا میان مردم بلکہ توسط خود مردم است کہ فرمان آن طی آیۂ ۱۳۵، در سورہ النساء بدین منوال شرف نزول یافتہ است: یَااَیُّھَا الّذِینَ آمَنُوا کُوْنُوْا قَوَّامِیْن بِالقِسْطِ شُھَدآئَ ﷲِ وَلَو عَلیٓ أنْفُسِکُمْ ، اَوِلْوَالِدَیْنِ وَالاقْرَبِیْنَ ، اِنْ یَکُنْ غَنیّا اَوْ فَقیراً فاﷲُ اَوْلی بِھِما ، فَلا تَتَّبِعُوْا الْھَویٓ ، ان تَعدِلُوا وإن تَلْوُوا اَوْتُعْرِضُوا فَاِنَ اﷲَ بِما تَعْمَلُوْنَ خَبِیراً۔(النساء : ۱۳۵) (ترجمہ) ای کسانیکہ ایمان آوردہ اید، بر پا دارندگان عدالت باشید وگواھان در راہ خدا، ھر چند بہ زیان خودتان، یا پدر و مادرتان و نزدیکانتان باشد، خواہ نیاز مند باشند، خواہ بی نیاز باشند، کہ البتہ خدا از آنھا بالاتر است، پس از ھوای نفس پیروی ننمایید کہ (از حق) عدول کنید، اگر سر پیچی کنید و یا روی گردان شوید، پس براستی، خدا بہ آنچہ می کنید، آگاہ است۔ متن آیۂ شریفہ بسیار روشن و فھم آن نیاز چندانی بہ توضیح ندارد۔ موضوع برای ھمہ قابل فھم است۔ در این مورد بیشتر از آن نظر تصریح و تأکید می کنم کہ خداوند بزرگ و رحمان در مواقعی کہ حقوق مردم و مسألہ عدالت و انصاف در مراودات مردم مطرح است، بقدری سادہ و بی پیرایہ مطلب را طرح و توضیح می فرماید کہ برای کسی جای صحبت باقی نمی ماند۔ آیۂ شریفہ مؤمنین را مورد خطاب قرار دادہ و می گوید: ای کسانیکہ ایمان آوردہ اید و مومن و پیروکلام خدا ھستید ھر یک از شما وظیفہ دارید و بر شما واجب است کہ بر پا دارندۂ عدالت باشید، و بہ آنچہ می دانید گواھی دھید، ھر چند بر پائی این عدالت و یا گواھی دادن بہ زیان خود شما، والدین و با اقوام شما باشد۔ خواہ احساس کنید این عدالت یا گواھی کسانی را در بر می گیرد کہ فقیر و یا غنی ھستند۔ نہ فقر فقرا باید حس ترحّم شما را برانگیزد و نہ اھمیت و موقع اجتماعی اغنیا باعث شود کہ بہ برپائی عدالت و بہ گواھی دادن قیام نکنید، و یا خلاف و من غیر حق کلمہ ای بر زبان آورید، زیراکہ دستور کار شما مؤمنین تنھا فرمانبرداری از خداست، و البتہ فرمان او بر ھر شخص و یا موضوعی مرجع است۔ مضافاً بھوش باشید کہ پیروی از ھوای نفس شما را بہ عدول از حق و حقیقت نکشاند کہ اگر از این دستور سر پیچی کنید و روی گردان شوید خدا بہ آنچہ می کنید ناظر وآگاہ است۔البتہ توجہ بہ این نکتہ ضروری است کہ بشر طبیعتاً خواھان عدالت است و برعکس فطرتاً خلاف حق وحقیقت را دوست نمی دارد و این علاقمندی باطنی انسان بہ عدالت و نَصَفَت بازگشت بہ فطرتی است کہ بہ ضرورت ودیعۂ روح خدا در نھاد انسان جایگزین شدہ است،و بنا بر ھمان ودیعہ روح پاک و منزّہ خداوند بر پائی عدالت یکی از ارکان تقرب بہ درگاہ حضرت حق باری تعالی نیز می باشد ۔ در محتوای آیۂ ۱۳۳۵، سورہ النساء دو نکتہ شایستۂ توجہ است۔ یکی این کہ چرا خطاب آیہ بہ ’مؤمنین‘ است و دیگر تذکر موضوع فقیر و غنی۔ ھمانطور کہ اشارہ رفت، متن آیۂ شریفہ بہ وضوح و روشنی متضمن مفاد فرمان خداوند دانا و حکیم است۔ اما بررسی این دو عبارت بیشتر از آن جھت شایستۂ توجۂ خاص است کہ انسان را با زبان زیبا ولی حساب شدہ، و بہ نظر ما، با زبان حقوقی قرآن آشناتر می کند۔ علی ھذا باید نخست ببینیم ’مومن‘ کیست و چرا این سفارش خطیر یعنی برپائی عدالت وگواھی بہ حقیقت بر عھدہ و شانۂ مومن قرار می گیرد۔ مداقہ و توجھی کلی بہ ساختار آیات خدا این نکتہ را روشن می کند کہ در برقراری حق و علی الخصوص بہ ھنگام اعطای حقوق الھی و طبیعی ذات مبارک باری تعالی غالبا روی سخن با ’ناس‘ و مردم دارد، یعنی ھر وقت صحبت از اعطای حق است، خداوند با زبانی سادہ مستقیما موضوع را با مردم در میان می گذارد۔ بر عکس، ھرگاہ جان کلام ’تکالیف و وظایف‘ اجتماعی را در بر می گیرد، خداوند بار مأموریت را بر عھدۂ افراد مسئوول و رشید می گذارد۔ این افراد مسئوول و رشید چہ کسانی ھستند؟ اینھا مؤمنینی ھستند کہ بعد از تسلیم بہ امر خدا و شھادت بہ توحید، بہ تزکیۂ روح خود پرداختہ، مھر خدا در دلشان جای گرفتہ و قلبشان بہ نور ایمان منور شدہ است۔ چنین اشخاص با خطیر مأموریت را بہ راہ خدا و باطیب خاطر و البتہ با دقت تمام بہ عھدہ می گیرند۔ بہ عبارت دیگر، مؤمن مسئوولیت فرمان خدا در برپارئی عدالت ونَصَفَت و گواھی بہ حق و حقیقت را درک می کند و چنین است کہ عبارتھای ’یا ایھا الناس‘ و ’یا ایھا الذین آمنوا‘ در قران ھر کدام در جای درست وصحیح خود قرار می گیرند۔ پس در تلاوت آیات قرآن باید توجہ و تمرکز داشت، این متون نغز ولی سنگین را باطُمانینہ خواند و برای دریافت حقیقت در ھر حرف، ھر کلمہ و ھر عبارت تفکر کرد۔ موضوع دیگری کہ در متن این آیہ شایستۂ توجہ می باشد، این است کہ خداوند بار دگر صحبت از یکسان بودن فقیر و غنی بہ میان آوردہ است، وآن ھشداری است بہ برپادارندگان عدالت و گواھان بہ موضوع کہ نباید برای اغنیا کہ امکانا بدانھا امید یا از آنھا بیمی می رود، استثنائی قایل شوند، و یا بہ سود فقیری کہ بہ او حس ترحم یافتہ اند،حکمی خلاف حقیقت و عدالت صادر و یا بہ دروغ شھادت دھند کہ ’’واﷲ اولی بھما‘‘ یعنی توجہ بہ فرمان خدا اولی تر و سزاوار تر از توجۂ بہ آنھا است۔ پس شما بہ علت توانگری غنی و یا نیاز مندی فقیر، عدول ازحق و عدالت نکنید۔ نہ تنھا ھنگام برپائی عدالت ونَصَفَت وگواھی دادن بایستی نظارت خالق آگاہ را حتی بہ ضرر خود و والدین و نزدیکان در نظر داشت، بلکہ اعلام نظر دربارۂ دشمنان نیز فارغ از این قاعدۂ کلی نیست۔ مسئوولیت مشکلتر است و علی القاعدہ شخصیت یک ’’مؤمن مزکی‘‘ و تربیت شدۂ مکتب قرآن، شایستۂ اعتماد کامل در این ماموریت است۔ یَآ اَیُّھَا الَّذِیْنَ آمَنُوْا کُونُوا قَوَّامِیْنَ ﷲِ شُھَدآئَ بِالْقِسْطِ وَلا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَان قَوْمٍ عَلَی اَلا تَعْدِلُوْا اِعْدِلُوْا ھُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَاتَّقُوا اﷲ اِنَّ اﷲَ خَبِیْرٌ بِمَا َعْمَلُوْنَ (المایدہ:۸) (ترجمہ) ای کسانی کہ ایمان آوردہ اید، از برای خدا (و در راہ خدا) برپا دارندگان و گواھان بہ عدالت و نَصَفَت باشید، و دشمنی گروہ و قومی شما را بر آن ندارد کہ داد نکنید۔ دادگر باشید کہ آن بہ پرھیز کاری نزدیکتر است و از خدا بترسید براستی کہ خدا بہ آنچہ می کنید آگاہ است۔ نتیجہ اینکہ در حقوق قرآنی ’’ایمان و تقوی‘‘ مؤمنین در سایۂ نظارت خداوند حکیم ودانا، ضامن وحافظ حق، عدالت و قسط با تساوی مطلق برای خودی، دوست و حتی دشمن است۔ ملاحظہ می فرمائید کہ مؤمنین، نیکوکاران وعاملان خدا ھستند۔ وقتی در نماز طی سورۂ فاتحہ از خدا درخواست و استعانت می کنیم کہ بار الھا، ما را بہ راہ آن کسانی ھدایت فرما کہ بر آنھا نعمت دادی، ظاھرا گروھی از دریافت کنندگان آن نعمتھا ھمین نیکوکاران، و بر پادارندگان قسط و مؤمنینی ھستند کہ با تزکیۂ نفس مھر خدا در دلشان جای گرفتہ است، بہ یاد خدا قلبشان آرامش و اطمینان می یابد، ’’والا بذکر اﷲ تطمئن القلوب‘‘ و در راہ او ھر مسئوولیت خطیری را می پذیرند، پس بہ این دلیل خطاب خدا برای انجام وظیفۂ خطیر بر پائی عدالت و نَصَفَت حتی بر علیہ خودشان ـ خانوادہ ٔشان ـ نزدیکانشان وحتی بہ نفع دشمنانشان، بہ مؤمنین است، و البتہ آنھا از نعمتھای خدا ھم سھم شایستہ ای دارند۔ و اما رویۂ قرآن در خصوص رعایت ’’تساوی حقوق در مقابل دادگاھھا‘‘ چیست؟ کار قضا و قضاوت واجد اھمیت اساسی و از سنگین ترین وظایف الھی بر دوش مؤمنین و پرھیزکاران است۔ بر این سبیل و قاعدہ ھر قاضی علاوہ بر ایمان و تقوی، بایستی مزیّن بہ بالاترین مراحل تعلیم و دانش حقوقی زمان خود باشد۔ با وجود این بہ تجربہ ثابت شدہ کہ جمع دانشھای جھان بدون تزکیۂ نفس کاری از پیش نخواھد برد۔ در خصوص لزوم تزکیۂ نفس بہ مفاد آیہ شریفہ ۱۵۱، از سورۂ بقرہ توجہ بفرمایید: کَمَا اَرْسَلْنَا فِیْکُمْ رَسُوْلا مِنْکُمْ یَتْلوا عَلَیْکُم ایاتِنا وَیُزکّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمْ الْکِتابَ والْحِکْمَۃَ وَیُعَلِّمُکُمْ مَا لم تَکُونُوا تَعْلَمُوْنَ۔ (ترجمہ) ھمچنانکہ پیامبری از خود شما در میان شما فرستادیم تا آیات مارا بر شما تلاوت کند و شما را تزکیہ، پاک و تربیت کند، و بہ شما کتاب وحکمت بیاموزد و آنچہ را (پیش از این ) نمی دانستید، بہ شما تعلیم دھد۔ طی بررسی مفاد مادۂ پنج اعلامیہ جھانی حقوق بشر از برنامۂ تنظیمی قرآن برای پیامبر اکرم صحبت کردیم۔ برنامۂ پیامبر گرامی اسلام، آن معلم بزرگ، ۔بعد از تلاوت آیات قرآن کریم و مخصوصا قبل از آغاز تعلیم دقیق آیات خدا ’’تزکیہ، پاک کردن و تربیت‘‘ مسلمانان بودہ است تا از آنان ’’مؤمنینی متقی‘‘ و در خور مکتب والای قرآن تربیت کردہ وآنگاہ کتاب و حکمت را بہ آنان بیاموزد۔ چرا؟ زیرا خداوند دانا وصاحب ھمۂ دانشھا بخوبی پیش بینی کردہ است کہ دانش بدون تزکیہ ’’تیغ تیز اندر کف زنگی مست‘‘ است و در حقیقت ’’چو دزدی با چراغ آید گزیدہ تر برد کالا‘‘۔ افراد ظاھر الصلاح کہ درک ضعیفی از روح آیات قرآن دارند ھمین افراد ھستند ’’مزکی نشدہ‘‘ پاک نشدہ و تربیت نشدہ ھائی ھستند کہ ھنوز از مکتب بزرگ قرآن مجید بھرۂ حقیقی نگرفتہ اند، سھل است، بنا بر ھمان مفاھیم قرآن و امکان سوء استفادہ این ظاھرا قرآن خوان ھای تزکیہ نشدہ سپردنِ کار و علی الخصوص کارِ قضاوت بہ آنان اشتباہ بزرگ وگناہ کبیرہ است۔ بہ اصل مطلب باز می گردم۔ فرمان قرآن شریف بہ عنوان امریۂ خداوند ذوالجلال در امر قضا شمشیری دو لبہ است۔ یک لبہ تیز و بُرّای آن-- توجہ و تعھد در قبال ذات مبارک اﷲ، خداوند عادلی است کہ ھمہ جا و در ھمہ وقت و در ھر قضیہ مورد اختلاف، از طریق قلب و روح بر ھمہ اطراف دعوا یعنی قاضی ـ مدعی ـ مدعی علیہ ومدعی بہ، ناظر وحاضر است۔ لبہ دیگر شمشیر تعھد و توجہ در قبال مصالح ملت وجامعۂ توحیدی است۔ ان اﷲ یأمرکُم ان تَؤَدُّوا الاَماناتِ اِلی اَھلھا واِذا حَکَمْتُمْ بَینَ النَّاسِ اِنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدلِ اِنَّ اﷲ نِعِمّا یَعِظُکُمْ بِہِ، اِنَّ اﷲ کَان سمیعاً بصیرا (النساء :۵۸) (ترجمہ) براستی کہ خداوند شما را فرمان می دھد کہ امانات را بہ صاحبان اصلی آنھا باز دھید و ھنگامیکہ میان مردم داوری می کنید بہ عدالت حکم کنید، بدرستی کہ خداوند شما را بہ نیکو چیزی پند می دھد، براستی کہ خدا شنوای بینا است۔ توجہ ھمہ اطراف دعوی جلب می شود کہ خدا ھمہ جا حاضر است، ھمہ چیز را می شنود و بر ھمہ چیز نظارت دارد۔ این خدای عزیز و مقتدر شما را بہ رد امانات فرمان می دھد۔ این امانات، احکام و وظایف حقوقی است۔ حکم صحیح قضیہ اصل امانت است، کہ بایستی بہ صاحب اصلی آن باز پس دادہ شود و آنگاہ است کہ داوری بہ عدل شدہ است۔ ’’و اذا حکمتم بین الناس‘‘ وقتی بین مردم بہ داوری می نشینید، موضوع ’’استغفراﷲ اذا حکمتم بین المسلمین و یا بین المومنین‘‘ نیست۔ بہ عنوان مدعی و یا مدعی علیہ اصل مسلمان بودن فرع بر اصل عدالت و نَصَفَت وخلاصۂ فرع برحق است۔ موضوع ’’اذا احکمتم بین الناس‘‘ است۔ این خداوند متعال است کہ بر چشم فرشتہ عدالت چشم بند زدہ است۔ حق، حکم بہ عدالت و نَصَفَت است، حتی اگر علیہ خود شما، پدر و مادر شما، نزدیکانتان، فقیر یا غنی و حتی اگر بہ نفع دشمن شما باشد۔ برای صدور چنین حکم بہ قدرت روحی فراوانی نیاز است کہ لازمۂ آن ’’مزکی‘‘ بودن است۔ کار قضاوت از سیاست جداست و بدون تزکیہ و تربیت روح چہ کار مشکلی است کہ قضاوت بین الناس را از سیاست جدا کردن۔ حد اقل کار این مردم خاکی کہ ما می بینیم نیست۔ آنجا کہ کردار مؤید گفتار می شود اگرچہ بحث ما محدود بہ مفاد و مندرجات کتاب عظیم آسمانی است باوجود این، مطلب بدون اشارہ بہ یک ثمر و میوہ ای از مکتب قرآن بی نتیجہ است۔ حضرت علیؓ در ایام خلافت ظاھریش روزی زرۂ گمشدۂ خود را در دست مردی مسیحی کہ از افراد معمولی کشور اسلامی بود، مشاھدہ کرد۔ او را پیش قاضی کہ از طرف خودش بہ امر قضاوت منصوب شدہ بود، برد، وگفت: این زرہ از آن من است، نہ آن را فروختہ و نہ بخشیدہ ام۔ قاضی دستور داد، ھر دو کنار یکدیگر بایستند۔ آنگاہ از مرد مسیحی پرسید: در قبال ادعای علی چہ می گویی؟ مرد مسیحی در جواب گفت: زرہ مال من است، در عین حال امیر المؤمنین را دروغگو نمی دانم۔ قاضی رو بہ فرماندہ و رئیس خود کرد و گفت: یا علی! آیا برای اثبات ادعای خود شاھدی داری؟ امیر المؤمنین تبسمی فرمود و گفت: رسم قضا ھمین است کہ تو داری، لاکن من بر این امر گواھی ندارم۔ قاضی حکم بہ نفع مرد مسیحی کرد و زرہ را بہ او داد۔ مرد مسیحی زرہ را گرفت و با نا باوری خارج شد۔ خلیفۂ مسلمین ھمچنان بہ او نگاہ می کرد۔ مرد مسیحی از این صحنۂ غیر منتظرہ گیج شدہ بود۔ رئیس یک کشور بزرگ اسلامی، در دادگاھی کہ جزء تشکیلات حکومت اوست ، در برابر یک فرد عادی آنھم غیر مسلمان طبق مقررات مورد بازجویی قرار گیرد، و محکوم ھم بشود، و بدون اعتراض بر حکم قاضی انتصابی خود گردن نھد۔ مرد مسیحی با خود فکر می کرد کہ علی می توانست اعمال قدرت کند و اصل تساوی ھمگانی در مقابل قانون را زیر پا بگذارد، ولی او ازینکہ علی بہ قانون مساوات احترام گذاشت و محکومیت خود را پذیرفت، بہ سختی تحت تأثیر قرار گرفتہ بود۔ چند قدمی کہ رفتہ بود بازگشت وگفت: من گواھی می دھم این دستورات، دستورات انبیاء و این رفتار، رفتار اولیاء اﷲ است۔ آخر چگونہ می شود پیشوای مملکتی با یک فرد عادی در دادگاھی کہ جزء حکومت خود او ست محاکمہ و محکوم شود۔ آنگاہ داو طلبانہ حقیقت ماجرا را شرح داد وگفت: بہ خدا سوگند زرہ از آن شماست، ھنگامیکہ از جنگ صفین مراجعت کردہ و می آمدید، این زرہ از روی شتر شما افتادہ بود، و من آن را از روی زمین برداشتم۔ سپس اسلام آورد و یکی از دوستان مخلص امیر المومنینؓ گردید و ھمہ دیدند ھمین شخص در جنگ نھروان در رکاب مولای خود چہ فداکاریھا وشجاعتھا نشان داد۔ (مرد نامتناھی، ص ۵۴؛ الامام علی صوت العدالہ الانسانیہ، ج ۱، ص ۲) ً در اینجا یک سؤال پیش می آید۔ جز مکتب والای قرآن در صدر اسلام، کدام مکتب مذھبی و یا ملی تاریخ انسان و از جملہ اعلامیۂ جھانی حقوق بشر قدرت نمایش چنین صحنہ زیبائی از ’’تساوی حقوق ھمگان در مقابل قانون و دادگاہ ‘‘ داشتہ است۔ ززز صور خیال در غزلھای نظیری نوید احمد گل چکیدہ محمد حسین نظیری نیشابوری از جملہ شاعران نامدار سبک ھندی است کہ در دوران تیموریان از ایران بہ شبہ قارہ مہاجرت کردند و در این سرزمین شعر دوست محبوبیت فوق العادہ و دولت و ثروت کم مانندی بہ دست آوردند۔ از نظر استفادہ از صور خیال گونہ گون شعر نظیری حائزِ اہمیتِ فراوان است۔ در مقالہ حاضر کاربردِ تشبیہ و استعارہ و مجاز مرسل و کنایہ و صفتِ تشخیص و تجرید، و اسلوب معادلہ وسایر عناصرِ صور خیال در شعر نظیری، مورد بحث و بررسی قرار گرفتہ و نگارندہ ضمنِ ارائۂ شواھدی برایِ ھر کدامشان، نتایج جالبی اخذ نمودہ است۔ محمد حسین متخلص بہ نظیری از شاعران نامدارِ سدۂ دھم و اوایل سدۂ یازدھم ھجری است۔ وی در نیشابور بہ دنیا آمد و در جوانی بہ کسب ادب پرداخت و شاعری آغاز کرد ۔ شھرتش در خراسان پیچیدہ و بہ عراق رسید و بہ دنبال این شھرت وی بہ کاشان رفت ۔ سپس چون شہرتِ شعر دوستی و دادودھش میرزا عبدالرحیم خانخانان را شنید ، در ۹۹۲ھ۔ق بہ ہندوستان آمد و بہ وساطت خانخانان بہ دربار اکبر شاہ گورکانی (۱۰۱۴۔۹۶۳ھ۔ق) راہ یافت وخود پادشاہ وفرزندانش را مدح گفت۔۱؎ در سال ۱۰۰۲ھ ق وی بہ حج رفت وپس از باز گشت در احمد آباد گجرات اقامت گزید ۔ و در ھمان شھر بہ تحصیل عربی و علوم دینی وتفسیر وحدیث پرداخت و پس از مدتی گوشہ نشینی اختیار کرد، اما باز بہ مدیحہ سرایی روی آورد۔ نظیری در اشعارش اکبر شاہ، جھانگیر (۱۰۳۷۔۱۰۱۴ھ ق) و ھمچنین خانخانان (۱۰۳۶ـ۹۶۴ھ ق) را نیز ستودہ است۔۲؎ نظیری زرگری داشت و تجارت ھم می کرد۔ در عین حال، از ممدوحان خود صلہ ھای فراوان دریافت واز ثروتمندان ہند گردید۔۳؎ مرگ او درسال ۱۰۲۱ھ ق در گجرات اتفاق افتاد و وی را در احمد آباد گجرات دفن کرداند۔ آرامگاھش باقی است وگنبدی ھم بر فراز آن ساختہ اند۔۴؎ نظیری یک دیوان از خود بہ یادگار گذاشتہ است۔کہ شامل است: غزل : ۵۶۳، قصیدہ: ۴۲، قطعہ :۳، ترکیب بند : ۸، ترجیع بند : ۱، رباعی : ۱۳۷ تشبیہ تشبیہ در کلام نظیری در کمیت و کیفیت از ھر دو لحاظ بسیار جالب و درخشان است واین وصف در کلام نظیری ازھمہ معروفتر و چشمگیر تر می باشد ۔ بہ عنوان مثال: مورم ولیک دارم قصد شکار عنقا گنجشک بستہ بالم اما کنم عقابی ۵؎ بہ دست غارت تو آں درخت عریانم کہ از مقام خودش کندی وثمر چیدی ۶؎ استعارہ بااینکہ نظیری از تشبیہ و استعارہ بہ ھر دو التفات کردہ است ولی شعر ھای او کہ استعارہ را در بردارد تقریباً دو برابر آن است۔ مستعار منہ ھای نظیری بیشتر زمینی و حقیقی وخیلی واضح است ۔ بہ عنوان مثال : شاہِ عشق بازان برای محبوب ، کمان برای ابرو، تیر برای مژگان در اشعارش بسیار بار آمدہ است ۔ باشاہِ عشق بازان آخر کسی بگوید بی آب و دانہ کشتی مرغان خوش نوارا ۷؎ کہ نشست نیم ساعت برما زلال طبعان کہ ز پردہ بر نیامد ھمہ خوب و زشتِ ما را ۸؎ کردہ بہ بتان دلبر با شرط بردہ بہ گرو نشانہھا را ۹؎ شواھدی از مجاز مرسل در نمازم دل ز مخموری بہ صد جا می رود قبلہ گم شد محتسب میخانہ را آباد کن ۱۰؎ بہ ہزار جان سپاری زجفا نیامدی باز شدہ ناامید دیگر دل من بہ غایت از تو سرو برگ من نداری بہ کجا روم؟ چہ سازم؟ دل پر شکایت از غم لب پر حکایت از تو ۱۱؎ جمال موصلیان خوی کوفیان داری نہ در دیار وفا زادہ۔ای دریغ از تو ۱۲؎ کنایہ نظیری از موجوداتِ حسی ھم برای کنایہ سازی بھرہ بردہ است واین نوع نسبت بہ موجودات طبیعی و وھمی بیشتر است اما نسبت بہ جانداران کمتر است۔ بہ عنوان مثال : گوش خاکی ، در گرامی ، خاک بنی آدم ، سپھر شوخ تر ، نرگس جادو ، دخترِ رز، لختِ جگر ، لالہ رخساران ، سرو آویختہ ، آتش پرستی ، خاکِ مراد بخش وملاحتش وگرفتاران بیدل۔ در بعضی موارد نظیری از موجودات وھمی نیز بھرہ بردہ است۔ مثلاً طلسمِ فروبستہ ، لالہ رخساران ، حورای رضوانی ، فریب نرگس ، عیار سربلندان ۔ نظیری برای کنایہ سازی از اسطورہ ھا و داستان ھا نیز استفادہ کردہ است اما خیلی اندک، مثلاً زلیخا مشربان ، خاک بنی آدم ، عزیزِ مصر۔ نظیری از جانداران ھم کنایہ سازی کردہ است بہ عنوانِ مثال بنی آدم ، پروانہ ، مرغ چمن ، شاھدانِ باغبان ، ساقی خجسہ جمال ، اسیر گران بھا۔ نظیری گاھی یک کنایہ را در دو معنی آوردہ است ۔ مثلاً ترکیب لالہ رخساران را برای معشوقان سرخرو و در عین حال برای پیالہ ھای لبالب از شراب ھم آوردہ است و گریبان بہ زبان رفتن در معنی چاک گریبان آوردہ است۔ این ھر دو التزام از جملہ ابدا عھای اوست۔ گرم صد بار سوزی ، باز بر گیرد سرت گردم نیم پروانہ کز یک سوختن از دست و پا افتم ۱۴؎ درین دکان کاسد صد ھنر بی یک سبب ھیچ است بہ مس محتاجم اکنون ، گرچہ مس را کیمیا کردم ۱۵؎ ما گرفتاران بیدل ، ھر کجا نالیدہ ایم لرزہ بر عرش از دعای مستجاب افکندہ ایم ۱۶؎ صفتِ تشخیص وتجرید کاربرد صفت تشخیص از مھمترین وچشمگیر ترین و زیباترین مختصاتِ غزلیاتِ نظیری است کہ از لحاظِ کمیّت وکیفیت ہر دو در دلھا خلیدہ ومینارۂ نورِ ھنر سخن سرائی نظیری نیشاپوری را تشکیل می دھد۔ تشخیص وتجرید نیز ھم از انواع مجاز است و برجستہ ترین وچشمگیر ترین کارنظیری در حوزۂ عنصرِ تخیل در غزل او است ۔ در تمام غزلھای او افعال و اعمال و خصوصیات و عواطف انسانی و نیز گاھی موجودات دیگر ، بہ عناصر و موجودات بی جان طبیعی ومفاھیم انتزاعی وذھنی نسبت دادہ شدہ وازین رھگذر فضای شعر (غزل) او مملو از شور ونشاط وحرکت گردیدہ است ۔ چنین فضائی در عالم خارج وجود ندارد ۔ این فضا اگر چہ عناصر خود را از واقعیت اخذ کردہ است ، اما تخیل شاعر با ارتباط وپیوند ھای خاصی کہ میان این عناصر بہ وسیلۂ نیروی تخیل ایجاد کردہ ، آن را از واقعیت دور ساختہ ونمودی سوررئالیستی بہ آن دادہ است ۔ ایجاد فضائی از این دست، نتیجۂ رسوخ ونفوذ در ذاتِ اشیا وامور و محصولِ احساس یگانگی باآنھاست ۔ در اینجا است کہ عقل از پیدا کردنِ روابط ظاھری ومنطقی در میان اشیاء دست می کشد وقوۂ خیال در اوج ھیجانِ عاطفی ، مختصر ترین انرژی روح را بہ حرکت در می آورد تا در ماورای واقعیتھای ظاہری بہ حقیقتھای مکتوم دست یابد ۔ غمزہ در باخت خوش ، کزین نااھل گردد اسرارھای پنھان فاش ۱۶؎ ھمیشہ خندۂ شادی بہ آن لبان مخصوص فریب حسن بہ اقبال جاودان مخصوص ۱۷؎ راز دیرینہ ز رخ پردہ بر انداخت دریغ حال ما شہر بہ افشای غزل ساخت دریغ ۱۸؎ دست بردِ نگاہ چالاکت مرد برباید از میانۂ صف ۱۹؎ سرمہ در دیدۂ دل ، تا نکشد لطف حکیم گرسراپای شود دیدہ کہ بینا نشویم ۲۰؎ نکردہ بخت بہ معمورہای سبکبارم چونالہ چند ز غم توشہ بر میان بدوم ۲۱؎ اغراق ناشی از شور، ھیجان شدید عاطفی است ۔ تا شاعر نفرت فوق العادہ یا محبت فوق العادہ یا تعلق خاطر فوق العادہ بہ شخص یا اندیشہ یا حادثہ ای نداشتہ باشد نمی تواند بہ وجھی اغراق آمیز از آن سخن گوید۔ صحبت و دلبستگی نظیری نسبت بہ آنچہ می گوید، انگیزۂ اغراق در سراسر اوست: محبت جزو جزوم راز ھم بیتاب تر دارد تجلی ذرہ ذرہ کوہ را پروانہ می سازد ۲۲؎ عجز در مجلس اصحاب بہ کارست کہ جنگ جای از خستہ درونی وحزین نامی کرد ز روزِ طول قیامت عجب ھراسانم کہ روز ھجر تو باشد بدین نشان مخصوص ز تورگم بہ رگ ومو بہ موی در سخن است حکایت تو ھمین نیست با زبان مخصوص ۲۳؎ نماد نظیری از اجرام فلکی نیز بہ عنوان نماد استفادہ نمودہ است ۔ بہ عنوان مثال اسالیِ زھرہ و مریخ وناھید و حتیٰ سدرہ نیز در کلام او بچشم می خورد۔وی از موجوداتِ طبیعی (ناھید، زھرہ ، مریخ) نماد ساختہ است ولی ذکرِ موجوداتِ وھمی مانند ھما وعنقا نیز در شعرش زیاد است۔ فی الجملہ می توان گفت کہ در غزلھای نظیری نماد وجود دارد اما ابتکاری نیست۔ یک فال خوب راست نشد بر زبان ما شومی جغد ثابت ویمن ھما غلط ۲۴؎ ناعید وزھرہ شاد نشازد بہ جام صورت آن را کہ از ازل دل شادان نبودہ شرط ۲۵؎ شبھۂ عشق از ’’نظیری‘‘ پرس بوعلی حل نکردہ این اشکال ۲۶؎ کس ز ما سر گشتگان رہ بر مراد خود نیافت بال وپر در جستجوی منزل عنقا زدیم ۲۷؎ اسلوب معادلہ بسیاری از شاعران فارسی زبان اسلوب معادلہ را بکار بردہ اند، اما شاعران سبک ھندی ، بہ خصوص شاخۂ ایرانی آن ، بیش از ھمہ بہ آن توجہ داشتہ اند ، تا آن جا کہ می توان آن را یکی از ویژگی ھای این سبک دانست۔ در اسلوب معادلہ صائب تبریزی (م۱۰۸۱ق) ، از ھمہ شاعران برجستہ تراست وبعداً کلیم کاشانی (م۱۰۶۱ق) و بیدل (م۱۱۳۳) نیز آن را افزونی بخشیدہ اند۔ در شعر فیضی(م۱۰۰۴) ونظیری (۱۰۲۱ ق) اسلوب معادلہ نسبت بہ لرایندگان مزبور کمتر بہ چشم می خورد۔ نظیری از مناظر طبیعت بسیار استفادہ کردہ است ۔ بہ عنوان مثال : دست صبا بہ صیدش نہ رسیدن ، بی میوہ سیر بوستان لذیذ نمی باشد ، دفینہ در آب مستور نمی شود۔ کرشمہ ھای گل فقط برای بلبل می باشد ، سرو در باغ ایستادہ درسِ اعتدال می دھد، از قندِ آب آلود حلاوت می چکد ، بوی گل بردوش صبا سوار می آید وغیرہ ۔ اسلوب معادلہ روشِ خاص شاعران سبکِ ھندی است، مواردِ استفادہ کردن نظیری از طبیعت چہ در کمیت و چہ در کیفیت نسبت بہ معاصر انش از جملہ صائب کمتر، و از عرفی وکلیم بیشتر است۔ نظیری از موجودات حسی برای اسلوب معادلہ سازی خود بسیار بھرہ بردہ است ۔ بہ عنوان مثال: بوی می از پیمانۂ شکستہ نمی رود ، بر شیشۂ خالی زمی سجدہ حرام است ، تیر و کمان خود بہ دشمن دادن تاک در درودیوار نمی ماند ، گریۂ دیدہ ھا را پاک کند ، کسی از دہ ویران خراجی نمی گیرد وغیرہ۔ نظیری از جانداران انسان وجانوران برای صفت اسلوب معادلہ بھرہ گیری کردہ است بہ عنوان مثال : گمراہ عشق پروای گنہ ندارد اول اول مملکت را بہ یغمائی دھد، پرواز مرغ بسمل جز زیر پر خود نمی باشد ، سپاہ بر پشت گرمی سلطان جنگ وجدل می کنند ، مانند کودک آرزوھا دارم وروشِ ابلاغِ آنھا نمی ندانم ، دلِ کافر نھاد من بر مذھب من اعتقاد ندارد وغیرہ ۔ نظیری در اسلوب معادلۂ خود از موجودات وھمی نیز استفادہ کردہ است، بہ عنوان مثال: شبِ روز عید کودکان بہ خواب نمی روند ، آتش سودا بہ آب دیدہ فرونشیند، شوق برلب کوثر پیمانہ خود می شکند، چشمِ گدا از طعام لذت می برد، ولی استفادہ ازین نوع بسیار کم است۔ نظیری برای صفت سازی اسلوب معادلہ از عنصر رنگ و حسّ آمیزی اصطلاحات موسیقی استفادہ ای نکردہ است ۔ فی الجملہ می توان گفت کہ نظیری در این صفتِ اسلوبِ معادلہ از صائب در کمیّت و کیفیّت کم تر است ولی باعرفی ، سلیم تھرانی وبیدل ھمدوشی می کند وبنا بہ گفتۂ دکتر سید عبداﷲ نظیری وبیدل تنھا شاعرانی ھستند کہ اسلوبِ معادلہ را برای مضامینِ عاشقانہ نیز بہ کاربردند، والا پیش از آنھا این صفت فقط برای مضامینِ اخلاقی وحکمی رواج داشت۔ رموز گل ز نظیری شنو کہ مست شدہ کرشمہ ھای گل از بلبل بھاری بس ۲۸؎ مفلسم کرد و در عتاب آمد چہ کند آفتاب با خفاش ۲۹؎ ز اظہار محبت در زبان خلق افتادم چو محتاجی کہ گنجی یابد وظاہر کند دوش ۳۰؎ شب از خیال وصل تو خوابم نمی برد چون کود کان زخوشدلی روز عید خویش ۳۱؎ می توان گفت کہ در غزلھای نظیری گاھی مفہوم یک جملۂ پارا دوکسی خلاصہ و فشردہ می شود و بہ صورت ترکیبی در می آید کہ در عین حال حاوی دو مفہوم متناقص است۔ این ترکیب ھا، اغلب تصویر خیال ھا می سازند کہ در نھایت ظرافت و دقت ، از زیبائی فراوان بر خوردارند ونشانۂ وسعت خیال نظیری و احساس بیان ناپذیر او ھستند ۔ در غزلھای نظیری اصطلاح پارادوکس برای ھر دو نوع بیان پارا دوکسی و تصویر پارا دوکسی بہ غایت ھنرمندی بہ کار رفتہ است ۔ بہ کار بردن پارا دو کسی مایۂ ایجاد موسیقی معنوی در شعر غزلھای نظیری شدہ است۔ بہ عنوان مثال تراکیب زیر ملاحظہ شود: غریب در وطن ، برای غایت نام بدنام شدن ، انجام کار آغاز کار شدن، خوش بیماری دارند ، غم تو شادی ماست ، مسیحائی درد ، بہ کفر کسی دین شدن ، چاشنی نمک ، عفو گناہ انگیز ، زخم وصال ھجر تست ، در اتمام نقصان بودن ، ایازی ، ناطقان خاموش، گنگانِ در خروش ، پردہ دری پردہ شد، از بی خبری خبر یافتن ، عصمتِ پردہ در، دیدۂ بیدار عشق خواب خوش در پیش دارد، سعادتِ بلا ، تبریک خطر ، بہ خاموشی حکایت کردن ، از شور چاشنی گرفتن ، حلاوت ، تلخی وتبسم پُر خشم ، نیش نوش وخار ورد عالم است، مومن زنار دار ، مانند زلفِ محبوب پریشان شدن پریشانی نمی باشد، زراہ درد درمان آوردن، آتش بہ پاسبانی پروانہ بردن، از بی دردی بیمار شدن، در زیان فایدہ جُستن، بیچارگی چارہ گران، ادب غرقِ گناہ وغیرہ۔ نمی گردیدہ کوتہ رشتۂ معنی ، رھا کردم حکایت بود بی پایان بہ خاموشی ادا کردم ۳۲؎ چاشنی گیرند مستان از دل پرشورما ماھمان بر آتش از خامی کباب افکندہ ایم ۳۳؎ خشمی ھمہ تبسّم، تلخی ھمہ حلاوت در نیش نوش جان ھا ، درخار، وردِ عالم ۳۴؎ بہ ایمان نایم از پندار بیرون عجایب مؤمِن زنّار دارم ۳۵؎ گر پریشانی بہ این خویست کاندر زلف تُست بس پریشانتر ازینم کن پریشان نیستم ۳۶؎ بوی درمان بردہ ایم از راہ درد ھم ز راہ درد درمان آوریم ۳۷؎ حسّ آمیزی حس آمیزی عبارتست از ’’نسبت دادن محسوساتِ یکی از حواسِ پنجگانہ بہ حسِ دیگر۔۴۰؎ مثلاً وقتی ترکیبِ ’’سکوتِ سنگین ‘‘ را بہ کار می بریم دوحس شنوایی و لامسہ را باھم آمیختہ ایم ۔ این را حس آمیزی می گویند۔ نظیری نیشاپوری نیز مثلِ شاعرانِ دیگر سبکِ ھندی از جملہ عُرفی (م۹۹۹ھـق) و بیدل (م۱۱۳۳ھق) و غالب (م۱۲۸۵ھق) (۲) شعرھای خود را بہ وصفِ حسّ آمیزی رنگین و پُر نور ساختہ است ، بہ عنوان مثال: طعم ھلال می دھد زھر فراقت آب را تا تلخ کردی عیش شیرین ندیدم خواب را خر خسرو نظمی نظیری نقش شیرین طرح کن چورخ بار ما کشد چون عشق باشد کارما ۳۸؎ زلیخا گو میارا بزم و فرش دلبری مفگن کہ آن یوسف بہ زندان گرفتاران شود پیدا ۳۹؎ ھر گز دلم حلاوتِ آسودگی نیافت تلخ است خواب دیدۂ در خون غنودہ را ۴۰؎ زھرست آب دیدہ نظیری نہ اشکِ تلخ دردیدہ نظیری نہ اشک تلخ ۴۱؎ می توان گفت کہ تلمیح در شعر نظیری جا بہ جا وفراوان است ۔ او قصۂ پیغامبران را از ھمہ بیشتر مورد استفادہ قرار دادہ است۔مثلاً: نوازش کن کزان لبھای شیرین تلخ نافع تر حیات خضر یابم گردھی زھرم بتریاقی کعبہ و زمزم ز نخدان و رُخش پنداشتم دیدہ شُد بت خانہ کشمیر و چاہ بابلی فیض از ساقی نظیری جودنی از سامری خاکپای جبرئیلت ھست گرد دلدی ۴۲؎ خخخ یادداشتہا ۱۔ عبادت بریلوی(مرتب) ، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان وھند ، لاہور ، بی تا، ج۲،ص۳۰۰؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکرہ ھای فارسی، تہران، ش، ج۲، ص۷۰۴؛ میر حسین دوست حسینی ، تذکرۂ حسینی ، لکھنؤ، ۱۳۹۲ھ ق، ص۳۵۰؛ محمد علی مدرس، ریحانۃ الادب ، تھران ، ۱۳۳۳، ش، ج۴، ص۳۲۰؛ نظام الدین احمد ، خواجہ ، طبقات اکبری، کلکتہ ۱۹۳۱م ، ج۲، ص۵۱۴؛ عبدالقادر بن ملوک شاہ بدایوانی ، منتخب التواریخ ، کلکتہ ، ۱۸۹۶م ، ج۳، ص۳۷۵؛ صدیق حسن ، شمع انجمن ، ۱۲۹۳ھ ق،ص۴۵۴؛ عبدالرسول خیامپور، مجمع الخواص ، تبریر، ۱۳۴۵ش، ص۲۱۹۔ ۲۔ محمد حسین اعتماد ، مطلع الشمس (تذکرہ) ، مدراس ، ۱۲۷۲ھق، ص۱۷۸؛ ابن عبدالرسول الحسینی زنوری ، ریاض الجنہ ، (خطی ) ۱۳۱۴ھق، ۹۴۳؛ ص۲۔ شمس الدین سامی ، قاموس العلام ، استانبول ، ۱۳۱۴ھ ق، ص۳۵۹۔ ۳۔ احمد گلچین معانی، کاروانِِ ھند ، مشہد، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۱۴۵۶؛ محمد اسماعیل باشا البغدادی، ایضاح المکنون ، بیروت، ۱۴۵۲ھ ق، ج۱، ستون ۵۳۴۔ ۴۔ استاد ذبیح اﷲ صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تہران، ۱۳۳۵ش، ج۵، بخش دوم، ص۹۰۱۔ ۵۔ محمد حسین نظیری ، دیوان نظیری ، بہ تصحیح رضا طاہری،تھران، ۱۳۷۹ش، ص۳۵۲۔ ۶۔ ھمان، ص۳۵۹۔ ۷۔ ھمان، ص۵۔ ۸۔ ھمان، ص۶۔ ۹۔ ھمان، ص۷۔ ۱۰۔ ھمان، ص۵۶۵۔ ۱۱۔ ھمان، ص۲۷۹۔ ۱۲۔ ھمان، ص۲۷۳۔ ۱۳۔ ھمان، ص۲۳۲۔ ۱۴۔ ھمان، ص۲۳۴۔ ۱۵۔ ھمان، ص۲۳۵۔ ۱۶۔ ھمان، ص۱۸۶۔ ۱۷۔ ھمان، ص۲۰۵۔ ۱۸۔ ھما نجا۔ ۱۹۔ ھمان، ص۲۱۸۔ ۲۰۔ ھمان، ص۲۳۲۔ ۲۱۔ ھمان، ص۲۵۸۔ ۲۲۔ ھمان، ص۱۴۲۔ ۲۳۔ ھمان، ص۲۰۵۔ ۲۴۔ ھمان، ص۲۰۸۔ ۲۵۔ ھمان، ص۲۱۰۔ ۲۶۔ ھمان، ص۲۲۶۔ ۲۷۔ ھمان، ص۲۳۳۔ ۲۸۔ ھمان، ص۱۸۱۔ ۲۹۔ ھمان، ص۱۸۶۔ ۳۰۔ ھمان، ص۱۸۷۔ ۳۱۔ ھمان، ص۲۰۱۔ ۳۲۔ ھمان، ص۲۲۳۔ ۳۳۔ ھمان، ص۲۳۵۔ ۳۴۔ ھمان، ص۲۳۷۔ ۳۵۔ ھمان، ص۲۴۱۔ ۳۶۔ ھمان، ص۲۵۴۔ ۳۷۔ ھمان، ص۲۵۷۔ ۳۸۔ ھمان، ص۱۴۔ ۳۹۔ ھمانجا۔ ۴۰۔ ھمان، ص۲۸۔ ۴۱۔ ھمان، ص۳۲۔ ۴۲۔ ھمان، ص۲۱۹۔ خخخ تحول صورت و زبان در شعر فروغ فرخزاد دکتر محمد ناصر چکیدہ فروغ فرخزاد شاعرہ ای است کہ در طول تاریخ بیش از ھزار سالۂ شعر فارسی ھمتایی ندارد۔ او با زبانی بسیار صمیمی و مضامینی غنایی و مؤثر در حوزہ ھای کاملاً جدید سخنوری کردہ است۔ او در میان شاعران پس از نیما یوشیج، پدر شعر جدید فارسی، تنھا چہرہ ای است کہ در آثار دوران کمال خود نہ تنھا بہ نگرش و صناعتی ویژہ دست می یابد، بلکہ ھر دو رسالت- فردی و اجتماعی- شاعر واقعی را بہ انجام می رساند۔ در مقالۂ زیر تحول صورت و ساختار و زبان عمومی و سمبلیک در پنج دفتر شعری نامبردہ، باعناوینِ اسیر، دیوار، عصیان، تولدی دیگر، ایمان بیاو ریم بہ آغاز فصل سرد مورد بررسی انتقادی قرار گرفتہ است۔ واژہ ھای کلیدی: شعر فروغ، صورت، ساختار، قالب، وزن، زبان، واژگان، جنبۂ سمبلیک۔ فروغ فرخزاد (۱۳۴۵۔۱۳۱۳ش)، از محبوب ترین و مھم ترین شاعران معاصر نیمایی، با شناخت واقعیت ھای درونی و بیرونی خویش، زوال را بہ عنوان درونمایۂ اصلی آثارش کشف کرد، و خود سرایی را بہ مثابۂ مھم ترین ویژگی صناعت و ساختار شعرش پذیرفت و بدین گونہ توانست با بیان ویژگی ھای فردی خود، چھرہ اش را در شعر فراز آورد و با تبیین واقعیت ھای دنیای پیرامون خویش، خصایص عصر و جامعہ اش را ماندگار سازد، و سر انجام با آخرین آثارش، مھم ترین وظیفۂ ھنر را بہ انجام رساند۔ آثار شعری فروغ فرخزاد پنج دفتر شعری را بہ یادگار گذاشت کہ بدین ترتیب اند : ۱ـ اسیر ، چاپ اول ۱۳۳۴؛ ۲ـ دیوار ، چاپ اول ۱۳۳۵؛ ۳ـ عصیان ، چاپ اول ۱۳۳۷؛ ۴۔تولدی دیگر ، چاپ اول ۱۳۴۲؛ ۵۔ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد ، چاپ اول ۱۳۴۵۔ قوالب شعری فروغ اگرچہ فروغ خود بہ مسالۂ قالب ھیچ اھمیت نمی دھد و بر آن است کہ ’’مضمون بہ خاطر قالب بہ وجود نمی آید، قالب است کہ بہ خاطر مضمون بہ وجود می آید،اصلاً من بہ قالب زیادہ اھمیت نمی دھم، من معتقدم کہ شعر عبارت است از یک حرف، یا حس۔۔۔‘‘۱؎ بازھم بہ راحتی می توان شعر فروغ را از نظر قالب و محتوا بہ دو دورۂ کاملاً متفاوت تقسیم کرد۔ در دورۂ اوّل، ما فروغی داریم بہ عنوان یک شاعر معمولی چھار پارہ سرا در مجموعہ ھای شعری اسیر، دیوار و عصیان۔ در مجموعۂ اسیر تنھا در شعر ’’خواب‘‘ است کہ شاعر وزن آزاد نیمایی را تجربہ می کند کہ زیاد ھم موفق نیست و ھنوز بہ شکل شعر نیمایی دست نیافتہ است: -شب بہ روی شیشہ ھای تار می نشست آرام، چون خاکستری تب دار۔۔۔۲؎ فروغ می کوشد با کاربرد اوزان پُرتحرک متنوع، احساس ھایش را در محدودۂ ھمین قالب ھا بیان کند و در این وی و بیشتر تحتِ تأثیر شاعران ’’میانہ رو‘‘ قراردارد، شاعرانی کہ تا حدی دنیای نیما یوشیج (۱۳۷۶۔۱۲۳۸ش) را درک کردند۔ فروغ در دفتر ھای دیوار۳؎ و عصیان۴؎ ھم در وزن و ساخت شعر نیمایی تجربہ ھایی کرد، اما تا دستیابی بہ ساخت مستقل شعری خود در تولدی دیگر،۵؎ قالب چھار پارہ برایش راحت تر وطبیعی تر بود۔ دورۂ دوم شعر فروغ با تولدی دیگر آغاز می شود کہ بہ اعتقاد مھدی اخوان ثالث (م۔امید) (۱۳۶۹۔۱۳۰۷ش): آن ’’نہ تنھا برای فروغ تولد تازہ ای بود بلکہ مولود ھمایون شعر زندہ و پیشرو امروز ما و تولد تازہ برای شعر پارسی است۔‘‘۶؎ در تولدی دیگر فقط سہ شعر در قوالب سنتی است کہ عبارتند از یک غزل۷؎ و دو مثنوی،۸؎ و جز این سہ شعر، ھمۂ اشعار تولدی دیگر و ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد در قالب آزاد نیمایی سرودہ شدہ کہ ساخت و شکل تکامل یافتۂ شعر فروغ است۔ وزن فروغ ھیچ اوزان عروضی نخواندہ بود۹؎ و اعتقاد داشت کہ ’’وزن باید مثل نخی باشد کہ کلمہ ھا را بہ ھم مربوط کند، نہ اینکہ خودش را بہ کلمات تحمیل کند۔۔۔۔‘‘۱۰؎ از نظر وزن، اشعار فروغ بہ طور کلی سہ دستہ است: ۱۔ اشعاری در قوالب سنتی و نیمہ سنتی، مثل چھار پارہ۔ وزن این اشعار دقیقاً مطابق قواعد عروض سنتی است؛ ۲۔ اشعاری کہ در قوالب نیمایی است، اما از نظر عروض ھیچ اشکالی ندارد؛ ۳۔ اشعاری کہ در قوالب آزاد نیمایی است، اما شاعر در آنھا دو وزن را درھم آمیختہ یا بہ جای برخی از ارکان، ارکان دیگری آوردہ است۔ نو آوری وخلاقیت فروغ در حوزۂ وزن بسیار چشمگیر و بدیع است و بہ عقیدۂ شمس لنگرودی ’’دومین تحول در وزن ھزار سالۂ عروض، بعد از نیما را فروغ ایجاد کرد۔‘‘۱۱؎ نیما، پدر شعر امروز، در واقع عروض کھن را بہ ھم ریخت و شاگردان موفق او نہ تنہا کارش را ادامہ دادند بلکہ بدعت ھای دیگری را نیز معرفی کردند کہ برخی از آنھا عبارت است: ۱۔ می توان بہ کُل وزن توجہ کرد و نہ بہ اجزای آن۔ یعنی کُل یک بند باید موزون باشد، حتی اگر مصراعی از ھمان بند با یک وزن شروع شود و مصرعی دیگر با وزنی دیگر ؛ ۲۔ می توان وزن ھا را مخلوط کرد۔ منتھا مُلغمۂ این وزن ھا باید موزون باشد؛ ۳۔ می توان وزن یک مصراع را مخدوش کرد، بہ سود نوآوری در زبان۔ فروغ در برخی شعرھای تولدی دیگر و تقریباً در ھمۂ شعرھای ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد از این بدعت ھا بسیار بھرہ بردہ است۔ او حتی گامی فراتر از این نھاد و معتقد بود کہ ’’اگر کلمہ ای در وزن نگنجد و سکتہ ایجاد کند، با این سکتہ ھا باید وزن ایجاد کرد۔‘‘۱۲؎ وزن شعر فروغ محسوس نیست و چنان جزئی از بیان و شعر او شدہ است کہ تفکیک آن از شعر، کُشتن شعر است، و این خاصیت ھمۂ اشعار خوب تغرلی است۔ می توان گفت کہ جز در یکی دو شعر، وزن ھمیشہ مغلوب و پرستار شعر اوست۔ آھنگِ شعر او بسیار طبیعی است و شاید این بزرگ ترین توفیق فروغ فرخزاد باشد: -در اتاقی کہ بہ اندازۂ یک تنھایی است دل من کہ بہ اندازۂ یک عشق است بہ بھانہ ھای سادۂ خوش بختی خود می نگرد بہ زیبایی گل ھا در گلدان بہ نھالی کہ تو در باغچہ مان کاشتہ ای و بہ آواز قناری ھا کہ بہ اندازۂ یک پنجرہ می خوانند۔۱۳؎ و در برخی اشعار او، وزن بہ حدی سادہ است کہ آن را می توان’’وزن گفتاری‘‘ نامید: -پردہ ھا از بغضی پنھانی سرشارند وکبوترھای معصوم از بلندی ھای برج سپید خود بہ زمین می نگرند۔۱۴؎ این شیوۂ بیان بہ فروغ مجال دادہ است کہ راحت حرف بزند و بہ صورت امروزی ترین شاعر معاصر معرفی شود: -نمی توانستم، دیگر نمی توانستم صدای کوچہ، صدای پرندہ ھا صدای گم شدن توپ ھای ماھوتی ۔۔۔ مرا پناہ دھید ای اجاق ھای پر آتش، ای نعل ھای خوش بختی و ای سرود ظرف ھای مسین در سیاہ کاری مطبخ و ای ترنم دلگیر چرخ خیاطی۔۱۵؎ اما باوجود آزادی در حوزۂ وزن، فروغ شاید بیشتر از ھر شاعر موفق معاصر، برای وزن اھمیت ویژہ ای قایل است، وکنار گذاشتن وزن را صحیح نمی داند، و تجربۂ بی وزن را نبز قبول نمی کند۔۱۶؎ مسألہ وزن درآخرین دو دفتر شعری فروغ __ تولدی دیگر و ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد__ بسیار مھم وچشمگیر است۔ او موفق شدہ است، وزن شعر را گسترش بدھد وآن را بہ آھنگ طبیعی گفتار نزدیک سازد، بلکہ تبدیل بہ نخلی نامرئی در میان واژہ ھا کند۔ زبان درخشان ترین دستاورد شعری فروغ، تلاش و تجربہ ای است کہ او در قلمرو بہ کار گرفتن زبان گفتار و نزدیک کردن زبان شعر بہ زبان نثر انجام دادہ است۔ چگونگی وزن، تابع چگونگی زبان است۔ بنابراین در شعر فروغ، بہ تبع ویژگی زبانی، وزن نیز بہ موسیقی طبیعی گفتار نزدیک می شود۔ شعر او عین حرف زدن، روان و با ھمین لغات مستعمل و رایج امروزی، سلیس وسادہ است۔ اما متأسفانہ یکی از مختصات چشمگیر زبان او، بسامد زیاد لغات جنسی است کہ در ھمۂ اشعار او بہ ویژہ در سہ دفتر اوّل پراکندہ اند: ھمخوابگی، ھماغوشی، تشنج دردناک، ران، پستان، آب جادو، تصور شھوتناک، تن برھنہ، جفت، عریانی، بوسہ، میل دردناک بقا، بستر آغوش، بستر تصرف، تکیہ گاہ سینہ، بستری از خون، جنبش کیف آور، شھوت و ۔۔۔ کہ از نقایص زبانی اوست۔ زبان اسیر نسبت بہ زبان دفترھای بعدی خام است۔ شاعر جوان در تب وتاب بیان احساس خویش است، و چندان در بند رابطۂ منطقی میان کلمات نیست، و تنھا تلاش او در بیان طبیعی موضوع است: - در آسمان روشن چشمانش بینم ستارہ ھای تمنا را در بوسہ ھای پُر شررش جویم لذات آتشین ھوس ھا را۔۱۷؎ اما در شعرھای آخر دفتر اسیر، زبان شعر اندک اندک آرام و رام و پاک و پیراستہ و رابطہ میان کلمات منطقی تر می شود: -ای ستارہ ھا کہ بر فراز آسمان با نگاہ خود اشارہ گر نشستہ اید ای ستارہ ھا کہ از ورای ابرھا بر جھان ما نظارہ گر نشستہ اید۔۱۸؎ و مخصوصاً در شعر ’’صبر سنگ‘‘ زبان فروغ فصیح تر وتازہ تر است۔۱۹؎ در مجموعۂ دیوار تلاش فروغ برای تسلط بر زبان ادامہ دارد، اما زبان او پرداختہ تر و منسجم تر از شعرھای دفتر اسیر است۔ شعرِ ’’دنیای سایہ ھا‘‘ زبان امروزی تر دارد: -شب بہ روی جادۂ نمناک سایہ ھای ما، ز ما گویی گریزانند دور از ما در نشیب راہ در غبار شوم مھتابی کہ می لغزد سرد و سنگین بر فراز شاخہ ھای تاک سوی یکدیگر بہ نرمی پیش می رانند۔۲۰؎ و در مجموعۂ عصیان فروغ نسبتاً بہ زبانی مستقل دست می یابد۔ مخصوصاً در شعر ’’بعدھا ‘‘ تحول و تغییر در حوزۂ زبان چشمگیر تر است۔ -مرگ من روزی فرا خواھد رسید در بھاری روشن از امواج نور در زمستان غبار آلود و دور یا خزانی خالی از فریاد و شور۔۲۱؎ و بالٓاخرہ نوبت بہ تولدی دیگر می رسد کہ در آن فروغ بہ زبان تکامل یافتہ و پالودہ و پاک دست می یابد۔از این بہ بعد زبان او بسیار سادہ و روان و سلیس است۔ -آن روزھا رفتند آن روزھای خوب آن روزھای سالم سرشار آن آسمانھای پُر از گیلاس ۔۔۔۲۲؎ زبان فروغ بر پایۂ محاورۂ امروز وگویش تھرانی استوار است، اما تشخیص زبان او فراھم آمدہ از اشیا و اجزایی است کہ بہ دنیای شخصی شاعر وابستہ است، و نیز حاصل طرز کار و رفتار خاصی است کہ او با زبان در پیش می گیرد۔ مثلاً ’’اقاقیا‘‘ گلی ھمگانی و معمولی است کہ از دنیای فردی او تشخص وتجلی دیگری یافتہ و تبدیل بہ ’’گل فروغ‘‘ شدہ است۔ ھمچنین ’’ستارہ ھای مقوایی‘‘ نیز ترکیب تازہ ای است کہ از نگرش و صناعت فروغ سرچشمہ گرفتہ و با شعر او بہ زبان و جھان افزودہ شدہ است۔ واژگان دامنۂ واژگان فروغ محدود بہ نظر می رسد۔ او از کلمات و واژگان مخصوص استفادہ می کند و این تکرار واژہ ھا در سراسر دیوان او بسیار چشمگیراست۔ واژۂ ’’شب‘‘ یا ’’تاریکی‘‘ ۲۵۸ بار در دیوان او تکرار شدہ، ھمچنین ’’دل‘‘ یا ’’قلب‘‘ ۱۵۰بار و ’’عشق‘‘ ۱۸۰ بار و ’’گور‘‘ و ’’مرگ‘‘ ۸۵ بار جای خوش کردہ است۔ در سہ دفترِ اوّل او واژگانی مانند ’’بوسہ‘‘(۶۵بار)، ’’خدا‘‘(۶۰بار)، ’’امید‘‘(۴۵بار)، ’’گناہ‘‘(۴۳بار)، ’’آغوش‘‘(۳۷ بار ) و۔۔۔ از واژگان محبوب او ھستند، و در دو دفتر اخیر کہ دورۂ دوم شاعری اوست، باز این تکرار، اما با تفاوت چند واژہ، ادامہ دارد۔ در اینجا ’’پنجرہ‘‘ کہ در سہ دفتر اول فقط ۱۲بار آمدہ بود، ۵۵بار تکرار می شود۔ ھمچنین ’’ستارہ‘‘(۳۵بار)، ’’دست‘‘(۳۰بار)، ’’بوسہ‘‘(۲۰بار)، ’’لحظہ‘‘(۱۵بار) و ۔۔۔ تکرار می شود۔ این بسامدھا مبانی اندیشۂ فروغ را نشان می دھند، و اگر این چند واژہ در برابر خوانندہ ای نا آشنا بہ شعر وی، اما آشنا بہ شعر، نھادہ شود، بہ راحتی و سھولت، بہ حدود اندیشہ و ’’دید‘‘ او پی خواھد برد و در خواھد یافت کہ شاعر این قطعات، بہ احتمالِ غالب، زنی است کہ در چار دیوار اسارت خانگی، در برابر سنت ھا واخلاقیات معمول خانوادگی می ایستد و باجسارتی کہ خاص اوست، احساسات و تمایلات غریزی خود را برملا می کند، و بدیھی است کہ برای بیان این ذھنیت محدود، جز بہ واژہ ھای محدود ھمچون قلب، عشق، ھوس، حسرت، امید، قفس، بوسہ، آغوش، گناہ، رؤیا و امثال اینھا نیازی نخواھد بود۔ جنبۂ سمبلیک در برخی از واژگان فروغ فروغ فرخزاد مانند ھر شاعر بزرگ دیگری صاحب یک فرھنگ واژگانی خاص است۔ او رفتار ذھنی خاصی با برخی از واژگانی دارد۔ بہ طوری کہ بر خی از واژگان در اشعار او ھالۂ معنایی خاصی یافتہ اند۔ فروغ غالباً در طرح مسایل فردی و اجتماعی، در دو دفتر اخیر، زبانی رمزی دارد۔ فروغ کہ در سہ دفتر اوّل مسایل شخصی، و حتی جنسی خود را آشکار بیان می کرد، پس از تولدی دیگر بہ سمبل رہا پناہ می برد۔ ما بہ برخی از واژگان مکرر و متشخص شعر او کہ در دو دفتر اخیرش آمدہ اند، و جنبۂ سمبلیک نیز دارند، اشارہ می کنیم: خورشید یا آفتاب در شعر فروغ خورشید و آفتاب سمبل زندگی، حیات، امید و یادآور ایام خوش زندگی گذشتہ است۔۲۳؎ - آن روزھا رفتند آن روزھا مثل نباتاتی کہ در خورشید می پوسند از تابش خورشید، پوسید ند۔۲۴؎ - بہ روی گاھوارہ ھای شعر من نگاہ من تو من دمی و آفتاب می شود۔۲۵؎ - بہ آفتاب سلامی دوبارہ خواھم داد۔۲۶؎ -کسی مرا بہ آفتاب معرفی نخواھد کرد۲۷؎ -چہ ابرھای سیاھی در انتظار روز میھمانی خورشیدند۔۲۸؎ زمستان و برف فروغ از واژہ ھایی مانند زمستان و برف تلقی مثبت و خوب دارد، چون بہ پاکی و سپیدی و آرامش و خلوت مربوط می شوند۔۲۹؎ - آن روزھا رفتند آن روزھای برفی خاموش۔۳۰؎ -آن روزھا رفتند آن روزھای عید آن انتظار آفتاب گل آن رعشہ ھای عطر در اجتماع ساکت و محجوب نرگس ھای صحرایی کہ شھر را در آخرین صبح زمستانی دیدار می کردند۔۳۱؎ تابستان و سبز در شعر فروغ فرخزاد فصل تابستان و رنگ سبز یاد آور خاطرہ ھای خوش گذشتہ است۔۳۲؎ - تنھا تر از یک برگ با بار شادیھای مھجورم در آبھای سبز تابستان آرام می رانم ۔۔۔۳۳؎ درخت درخت بہ طور کلی سمبل زندگی وگاھی رمز خود فروغ فرخزاد است کہ باد آن را ویران کردہ است۔۳۴؎ - درخت کوچک من بہ باد عشق بود بہ باد بی سامان کجاست خانۂ باد؟۳۵؎ - من در این آیہ تو را بہ درخت و آب و آتش پیوند زدم۔۳۶؎ باغچہ باغچہ نیز بہ خاطر درخت رمز زندگی کلی و زندگی خود شاعر است۔۳۷؎ - ما حقیقت را در باغچہ پیدا کردیم۔۳۸؎ پنجرہ پنجرہ، واژہ ای کہ در دو دفتر اخیر فروغ ۵۵ بار تکرار شدہ، رمز امید و نور و روشنی و آیندہ و وسیلۂ ارتباط با جھان خارج است، وگاھی بہ علاقۂ شباھت، بہ معنی چشم و ذھن بہ کار رفتہ، و بہ این اعتبار گاھی رمز خود شاعر است۔۳۹؎ - مثل این است کہ از پنجرہ ای تک درختم را ، سرشار از برگ در تب زرد خزان می نگرم۔۴۰؎ - عشق ؟ تنھاست و از پنجرہ ای کوتاہ بہ بیابانھای بی مجنون می نگرد۔۴۱؎ - تمام روز در آئینہ گریہ می کردم بھار پنجرہ ام را بہ وھم سبز درختان سپردہ بود۔۴۲؎ - حرفی بہ من مزن من در پناہ پنجرہ ام۔۴۳؎ - یک پنجرہ برای من کافی است یک پنجرہ بہ لحظۂ آگاھی و سکوت۔۴۴؎ گیسو در دید زنانہ از مھم ترین اجزای بدن است وگاھی اشارہ بہ خود شاعر است۔۴۵؎ - وقتی کہ گیسوان من از عریانی من لرزیدند۔۴۶؎ - آیا دوبارہ گیسوانم را در باد شانہ خواھم زد۔۴۷؎ پرندہ واژۂ پرندہ در شعر فروغ از اھمیت فوق العادہ ای برخوردار است۔بہ نظر شاعر پرندہ سمبل روح یا فرشتہ و امداد ماورای طبیعی ونیز رمز پرواز اندیشہ ھا است۔۴۸؎ - چرا توقف کنم،چرا؟ پرندہ ھا بہ جست و جوی جانب آبی رفتہ اند۔۴۹؎ -پرندہ ای کہ مردہ بود بہ من پند داد کہ پرواز را بہ خاطر بسپارم۔۵۰؎ ھمچنین گنجشک۵۱؎ رمز شادمانی ھای زندگی و انسان ھای شاد است، و کبوتر۵۲؎در شعر فروغ سمبل روح و نیرو ھای معنوی و متعالی است۔ کوچہ۵۳؎ رمز گذشتہ و دوران خوش کودکی وگذشت عمر وگاھی رمز زندگی و اجتماع است۔آیینہ۵۴؎ سمبل ذھن و خاطرات و دل وگاھی مراد از آن چشم و گاھی رمز پاکی است۔ ستارہ۵۵؎ رمز امید و خوشبختی است۔ حجم۵۶؎ غالباً در اشارہ بہ زمان بہ کار می رود وگاھی رمز روح است۔دریا و اقیانوس۵۷؎ گاھی رمز وجود و ھستی و زندگی است وگاھی سمبل اعماق خاطرہ وگاھی دلالت بر تنھایی و غربت و مرگ دارد۔ چراغ۵۸؎ رمز امید و خوشبختی و کانون خانوادگی است۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ شہناز مرادی کوچی، شناختنامۂ فروغ فرخزاد، نشر قطرہ، تہران، ۱۳۷۹ش،ص ۲۹۲۔ ۲۔ فروغ فرخزاد، اشعار کامل فروغ، شامل پنج مجموعہ شعری: اسیر، دیوار، عصیان، تولدی دیگر ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد، چاپ اوّل، انتشارات نوید، آلمان، ۱۳۶۸ش، خواب ، ص ۱۱۳۔ ۳۔ نگاہ کنید: ھمو، ھمان: رؤیا، ص ۱۲۱؛ اندوہ پرست، ص ۱۳۱؛ شکست نیاز، ص۱۶۰؛ دیوار، ص ۱۶۸؛ ستیزہ، ص ۱۷۲؛ تشنہ، ص ۱۷۸؛ دنیای سایہ ھا، ص۱۸۴۔ ۴۔ نگاہ کنید: ھمو، ھمان: پوچ، ص ۲۳۰؛ رھگذر، ص ۲۵۶؛ سرود زیبائی، ص۲۵۸۔ ۵۔ ھمو، ھمان، تولدی دیگر ۶۔ شمس لنگرودی (محمد تقی جواھری گیلانی)، تاریخ تحلیلی شعر نو، دورۂ چھار جلدی، نشر مرکز، تہران، ۱۳۰۸ش، ج۳، ص۱۱۰۔ ۷۔ فروغ فرخزاد، ص ۲۹۳۔ ۸۔ ھمو، ھمان، مثنوی ’’عاشقانہ‘‘ ، ص۳۰۹، مثنوی’’مرداب ‘‘ ، ص ۳۳۳۔ ۹۔ ’’دو گفت و گو با فروغ فرخزاد‘‘، آرش، دورۂ دوم، شمارۂ اوّل، ص۸۔ ۱۰۔ شہناز مرادی کوچی، پیشین، ’’گفت وگو با طاھباز و ساعدی‘‘، ص۳۲۴۔ ۱۱۔ شمس لنگرودی ، پیشین، ج ۳، ص ۱۰۸۔ ۱۲۔ ’’کارھای مختصر من در این زمینہ استفادہ از ھمین سکتہ ھا بودہ است۔‘‘ ۱۳۔ فروغ فرخزاد، پیشین، ص۳۸۸۔ ۱۴۔ ھمو، ھمان، فتح باغ، ص۳۶۰۔ ۱۵۔ ھمو، ھمان، وھم بندہ، ص ص ۳۵۵۔۳۵۲۔ ۱۶۔ شہناز مرادی کوچیٔ پیشین، ’’گفت و گو با طاھباز و ساعدی‘‘، ص ۳۲۴۔ برای نظرات فروغ درحوزۂ وزن نیزنگاہ کنید: ’’گفت وگو با حسن ھنرمندی‘‘، حرفھایی با فروغ فرخزاد، انتشارات مروارید، تہران، ۱۳۵۵ش، ص ۷۔۶۔ ’’گفت و گو با م۔آزاد‘‘، پریشادخت شعر، نشر ثالث، تہران، ۱۳۷۸ش، ص۵۔۳۳۴۔ برگزیدۂ اشعار، انتشارات مروارید، ۱۳۵۷ش، مقدمہ۔ و نیز برای مباحث در مورد وزن در شعر فروغ نگاہ کنید: م۔آزاد ، پیشین، ص ۵۴، ۱۱۴، ۱۱۶، ۱۹۳، ۱۹۶، ۱۹۷، ۲۰۴۔ منوچھر آتشی، ھمان، ص۳۱۱۔ محمد حقوقی، شعر زمان ما (فروغِ فرخزاد)، (۴)، چاپِ پنجم، انتشاراتِ آگاہ، تہران، ۱۳۷۹ش، ص ۳۸۔ رضا براھنی، شناختنامۂ فروغ، ص۶۔۹۵۔ شفیعی کدکنی، ھمان، ص۱۳۴۔ ۱۷۔ فروغ فرخزاد، اشعار کامل فروغ، شب و ھوس، ص۱۲۔ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، شعلہ رمیدہ ، ص ۱۴؛ خاطرات ، ص ۱۹؛ ھر جایی ص۲۴؛ بوسہ، ص ۲۸؛ ناآشنا ،ص۲۹؛ حسرت ، ص۳۱؛ و ۔۔۔ ۱۸۔ ھمو، ھمان، ای ستارہ ھا، ص۹۹۔ نیز نگاہ کنید:ھمو، ھمان، اندوہ ، ص۱۰۲؛ صبر سنگ،ص۱۰۶؛ خواب،ص۱۱۳،دریائی، ص۱۱۶۔ ۱۹۔ ھمو، ھمان، صبر سنگ، ص۱۰۶۔ برای تحول زبان فروغ در دفتر دیوار نگاہ کنید: ھمو، ھمان، قصہ ای در شب، ص۱۵۷؛ دیوار، ص۱۶۸ ؛تشنہ، ص ۱۷۸ و۔۔۔ ۲۰۔ ھمو، ھمان، دنیای سایہ ھا، ص۱۸۴۔ برای تحول زبان فروغ در دفتر عصیان نگاہ کنید: صدا، ص۲۳۶؛ گرہ، ص ۲۴۵؛ سرود زیبایی، ص۲۵۸؛ زندگی، ص ۲۶۷ و ۔۔۔ ۲۱۔ ھمو، ھمان، بعد ھا، ص۲۶۳۔ برای تحول زبان در تولدی دیگر نگاہ کنید: تنھائی ماہ، ص ۳۲۱؛ در غروب ابدی، ص۳۲۸؛ وھم سبز، ص ۳۵۲؛ تولدی دیگر، ص ۳۷۸۔ ۲۲۔ ھمو، ھمان، آن روز ھا، ص۲۷۴۔ ۲۳۔ نیز نگاہ کنید:ھمو، ھمان: ص ۲۷۵، ۲۸۳، ۳۵۲، ۳۹۹،۴۰۱، ۴۰۸، ۴۱۷، ۴۲۱، ۴۳۸۔ ۲۴۔ ھمو، ھمان، آن روز ھا، ص ۲۷۹۔ ۲۵۔ ھمو، ھمان، آفتاب می شود، ص۲۸۵۔ ۲۶۔ ھمو، ھمان، بہ آفتاب سلامی دوبارہ خواھم داد،ص۳۸۲۔ ۲۷۔ ھمو، ھمان، پرندہ مُردنی است، ص۴۴۱۔ ۲۸۔ ھمو، ھمان، ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد، ص۳۹۸۔ ۲۹۔ برای ’’زمستان‘‘ و’’برف‘‘ نیزنگاہ کنید: ھمان، ص ۲۷۵، ۴۱۱۔ ۳۰۔ ھمو، ھمان، آن روز ھا، ص۲۸۵۔ ۳۱۔ ھمو، ھمان، ھمانجا ۳۲۔ برای ’’تابستان‘‘ و ’’سبز‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص ۲۹۵، ۳۵۶۔ ۳۳۔ ھمو، ھمان، در آبھای سبز تابستان، ص۲۹۴۔ ۳۴۔ برای ’’درخت‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص۲۸۱، ۲۹۱، ۳۸۸، ۳۹۶، ۴۰۱، ۴۱۹، ۴۲۳، ۴۳۸۔ ۳۵۔ ھمو، ھمان، میان تاریکی، ص۳۰۰۔ ۳۶۔ ھمو، ھمان، تولدی دیگر، ص۳۸۷۔ ۳۷۔ برای ’’باغچہ‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص ۴۲۳، ۴۲۸ و ۔۔۔ ۳۸۔ ھمو، ھمان، فتح باغ، ص۳۵۹۔ ۳۹۔ برای ’’پنجرہ‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص۲۹۲، ۳۴۳، ۳۵۱، ۳۸۴، ۴۱۲، ۳۸۵، ۴۱۷ و۔۔۔ ۴۰۔ ھمو، ھمان، گذران، ص۲۸۱۔ ۴۱۔ ھمو، ھمان، در غروبی ابدی، ص۳۲۹۔ ۴۲۔ ھمو، ھمان، وھم سبز، ص۳۵۲۔ ۴۳۔ ھمو، ھمان، پنجرہ، ص۴۲۱۔ ۴۴۔ ھمو، ھمان، پنجرہ، ص۴۱۹۔ ۴۵۔ برای ’’گیسو‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص۳۰۲، ۲۸۹، ۲۹۶، ۳۵۸، ۳۸۳، ۳۸۶،۳۹۸، ۴۲۱ و۔۔۔ ۴۶۔ ھمو، ھمان، ص ۳۸۴۔ ۴۷۔ ھمو، ھمان، ایمان بیاوریم بہ آغاز فصل سرد، ص۴۰۳۔ ۴۸۔ برای سمبل پرندہ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص۳۵۱، ۳۷۲، ۳۷۳، ۳۹۸، ۴۱۲ و۔۔۔ ۴۹۔ ھمو، ھمان، تنھا صداست کہ می ماند، ص۴۳۶۔ ۵۰۔ ھمو، ھمان، تنھا صداست کہ می ماند، ص۴۳۸۔ ۵۱۔ برای سمبل ’’گنجشک‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان ، ص۲۷۶، ۳۸۴، ۴۴۲ و ۔۔۔ ۵۲۔ برای سمبل ’’کبوتر‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص ۳۲۷، ۳۴۱، ۳۶۰ و ۔۔۔ ۵۳۔ برای سمبل ’’کوچہ‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص ۲۷۸، ۲۷۹، ۲۷۴، ۳۱۵، ۳۴۳، ۲۹۶، ۳۲۹،۳۸۵ و ۔۔۔ ۵۴۔ برای سمبل ’’ آیینہ ‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص۳۴۹، ۳۴۶، ۳۵۲، ۳۸۲، ۳۸۵، ۳۹۰، ۴۰۶، ۴۰۲،۳۹۷ و۔۔۔ ۵۵۔ برای سمبل ’’ستارہ‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص ۲۸۶، ۳۱۴، ۳۹۹، ۴۲۳و ۔۔۔ ۵۶۔ برای سمبل’’حجم‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص۲۷۵، ۲۷۷ ، ۳۰۳، ۳۰۸، ۳۹۰ و۔۔۔ ۵۷۔ برای سمبل ’’دریا‘‘ و ’’اقیانوس‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص ۳۴۵،۳۵۶، ۳۹۱، ۴۰۰، ۴۰۱ و ۔۔۔ ۵۸۔ برای سمبل ’’چراغ‘‘ نیز نگاہ کنید: ھمو، ھمان، ص ۳۴۳، ۳۸۵، ۴۱۹، ۴۴۱ و ۔۔۔ ززز تأثیر اندیشۂ شاعران فارسی در شعربنگالی دکتر ک۔ م۔ سیف الاسلام چکیدہ شعر ھمیشہ دل انسان را می رُباید و محبوبیتش فراتر از حد و مرز می رود۔ بہ ھمین دلیل است کہ شعر فرانسہ، عرب، روسیہ، ترکیہ و ایران و ھمچنین شعر ھر زبان و ھر کشور دیگر احساسات و عواطف ما را بہ خود جلب می کند۔ چنانکہ سرودہ ہای رابیندرانات تاگور و قاضی نذرالاسلام در کشورھای مختلف دنیا مورد استقبال قرار گرفتہ و شعرِ فارسی ایران از قرنہا باز سراسرِ جہانِ فارسی زبان را فراچنگ آوردہ است۔ در دوران حاکمیت مسلمانان در شبہ قارہ فارسی زبان رسمی بود و افراد گونہ گونِ ھر دین و مذھب از جملہ ھندو، بودایی، و مسیحی، بنا بر نیازھای خود زبان فارسی را فرا می گرفتند و با ادبیات فارسی ارتباط بر قرار می کردند۔ در نتیجہ بسیاری از شعرای بنگالی با زبان فارسی آشنائی کامل داشتند و برخی از آنھا بہ زبان فارسی شعر نیز می سرودند۔ بعضی از اینہا تحتِ تأثیر شدید بزرگان شعر و ادب فارسی قرار می گرفتند۔نویسندہ در مقالۂ حاضر بہ طور خلاصہ در این مورد بہ بحث پرداختہ است۔ واژگان کلیدی: شعر فارسی، شعر بنگالی، دولت مسلمانان، تأثیر و نفوذ۔ حکومت مسلمانان در منطقۂ بنگال در قرن چہاردم میلادی برقرار شد و از ھمان اوان زبان فارسی بہ عنوان زبان رسمی آنجا رواج یافت۔ البتہ سلاطین مسلمان ہر شاخہ در کنار فارسی از زبان بنگالی نیز حمایت می کردند در اینمورد خدماتِ پادشاہان چون سلطان غیاث الدین اعظم شاہ(۱۴۱۰ـ۱۳۹۰م)، جلال الدین محمد شاہ (۱۴۳۲ـ۱۴۱۴م)، رکن الدین باربک شاہ (۱۴۷۴ـ ۱۴۶۰م)، شمس الدین یوسف شاہ (۱۴۸۱ـ۱۴۷۴م)، سید علاء الدین حسین شاہ (۱۴۱۹ـ۱۵۹۳م)، ناصرالدین نصرت شاہ (۱۵۳۲ـ۱۵۱۹م)، علاء الدین فیروز شاہ (۱۵۳۳ـ۱۵۳۲م) و غیرہ بہ خصوص شایستۂ تحسین است۔ در این دوران شاعرانی مثل شاہ محمد صغیر، کریتتی باس (Critti Bas) ، مالدور باسو (Maldhor Boshu)، بیجای گوپتو(Bijoy Gupto)،جوشو راج خان (Joshoraj Khan)، بیددا پاتی (Bidda Poti)،چاندی داش (Chandi Dash)،شیخ کبیر (Shayikh Kabir)، افضل علی (Afzal Ali)،وسیریدور(Sridhor) وغیرہ بہ زبان بنگالی شعر می سرودند۔ تأثیر اندیشۂ اساتید شعرای فارسی زبان چون مولوی، نظامی، حافظ و جامی در اغلب این شاعران بہ چشم می خورد۔ در زمان غیاث الدین اعظم شاہ، شاہ محمد صغیر بہ تقلید از یوسف و زلیخای فارسی، کتاب یوسف زلیخا را بہ رشتۂ تحریر در آورد۔ بعد ھا شعر ھای زیادی در زبانِ بنگالی تحت تأثیر این کتاب نگاشتہ شد وجای تعجب است کہ پس از گذشت قرنھا، ھنوز دواوین عاشقانۂ فارسی در ادبیات بنگالی تأثیر می گذارد۔ مولانا محمد عبدالھادی شاعر قرن بیستم میلادی در دیوان خود می گوید: Bicceder onole shoda ongo jole bonoy korigo prio ay ayre. ekela ghorete ashia shopnete luthila zoybon dhon. shey obodhi mon shoda uchaton udashi hoiasi prio ay ayre kamer kamini hoyye boyragi tajilam pushper khat tui bondhu bihoneridoer ashone boshabo kahare prio ay ayre ابیات بالا را می توان با بیت ھای زیر از یوسف و زلیخای جامی مقایسہ کرد: دلم بردی و نام خود نگفتی نشانہ از مقام خود نگفتی خیالت دیدم و بربود خوابم گشادہ از دیدہ و دل خونابم کنون دارم تن ز خواب ماندہ دل از آتشت در تاب ماندہ جامی در جای دیگر می سراید: گلی بودم ز گلزار جوانی تر و تازہ چون آب زندگانی بہ یک عشوہ مرا برباد دادی ھزار خار بر بستر نھادی بیددا پوتی (Biddapoti)، شاعر بنگالی زبان می سراید: hori hori ! ke iho doybo durasha. shindhu nikote zodi kontho shukhaiba ke dur korbo piyasha. کہ یاد آور این بیت عبدالرحمان جامی است: منم تشنہ تو آب زندگانی منم کشتہ تو جان جاودانی جامی درجای دیگر می گوید: بہ گفتن گفتن آمد روز من سر نگشت از تو مراد من میسر بیددا پوتی می گوید: ekhon tokhon kori dibosh gomaol dibosh dibosh kori masha nash mash ori borosh gomaol chorlu jibon asha. حافظ راست : شب تاریک و بیم موج وگردابی چنین ھایل کجا دانند حال ما سبک باران ساحل ھا بہ ہمین مفہوم گان داس می گوید: piriti miriti tule towlylu pirity gurua var piriti beadhi zar upjoe sha bujhe nabujhe ar. شایان ذکر است کہ شاعران فارسی زبان شعر خود را با ’تحمیدیہ‘ آغاز می کردند کہ عبارت است از حمد باری تعالی و نعت پیامبر اکرم۔ اولین کتاب بنگالی کہ بہ تقلید شاعران فارسی گو بہ نام یوسف و زلیخا نوشتہ شدہ مانند شاعران فارسی زبان با ستایش خداوند متعال و با نعت پیغمبر گرامی آغاز گردیدہ است۔ دیوان ھای پاددا باتی علاول (Alaoler Poddaboti)، شاتی مینای دولت قاضی(Dowlot Qazi Shotimoyna)،و ویلوا شوند وریر پوتی(Velua Shundorir Pothi) ھمہ با تحمیدیہ و ستایش خدا و پیغمبر آغاز گردیدہ است۔ پژوھشگران این روش را نشانۂ تأثیر پذیری از دیوان ھای فارسی می دانند۔ سید احمد الحق ، یکی از محققان ادبیات بنگالی و فارسی می گوید: تخلص ھای شاعران بنگالی زبان نیز از شعرفارسی تأثیر پذیرفتہ است۔ در شعر بیددا پاتی، چاندی داش، باول، حسن راجہ، لالن فقیر و در سرودہ ھای مرشدی این مورد بہ خوبی نمایان است۔ در دورۂ میانہ، داستان ھای لیلی و مجنون دولت وزیر بھرام خان و حنیفہ کیراپری صبرید خان، سیف الملوک بدیع الزمان دانا، غازی چودری، جبل ملوک سمارخ و سید محمد اکبر وغیرہ ھمگی از دیوان ھای فارسی تأثیر پذیرفتہ اند۔ در قرن ھفدھم میلادی ھفت پیکر علاول، ترجمۂ فکری ھفت پیکر نظامی گنجوی می باشد۔ سیف الملوک بدیع الزمان، سکندر نامہ وکتاب تحفۂ وی ھم بہ تقلید دیوان ہایِ فارسی سرودہ شدہ است۔ بدین ترتیب مشخص می شود کہ ادبیات بنگالی در ھر دورہ تأثیری از ادبیات فارسی پذیرفتہ است۔ تأثیر دیوان حافظ، مثنوی معنوی مولوی و بوستان سعدی در ادبیات ما بینظیر است۔بہ نظر می رسد کہ ادبیات ھیچ کشوری بدین اندازہ در ادبیات کشورما تأثیر گذار نبودہ است۔ روح و فلسفۂ شعر فارسی بر شعر رابیندرو نات تاگور، قاضی نذر الاسلام و دیگر شاعران منطقہ حاکم است۔ بہ ھمین دلیل شاعر بزرگ معاصر بنگالی المحمود بر این باور است کہ ’’ایرانیان ھیچ گاہ در این منطقہ حکمروایی نکردہ اند، اما ھمیشہ بر دل و جان مردم این منطقہ حکومت داشتہ اند۔ میزان احترام تاگور نسبت بہ حافظ از مطالعۂ مقالہ وی بہ عنوان ’’مسافرت بہ ایران‘‘ احساس می شود کہ تاگور وقتی وارد آرامگاہ حافظ شدہ، مثل سایر زایرین از دیوان حافظ فال گرفتہ است۔ داستان ’دو پرندہ ‘ از تاگور نیز از داستان دو پرندۂ مثنوی مولوی گرفتہ شدہ است؛ دو پرندہ کہ مثل آدم حرف می زنند؛ یکی از آنھا در قفس زندگی می کند و دیگری در بیشہ آزاد است۔ تاگور در این شعر نظریۂ عرفانی خود را بہ صورت تمثیلی بیان نمودہ است۔ بسیاری از منقدان ادبی بر این باورند کہ نظریۂ عشق حافظ در شعرھای گیتانجالی تاگور بہ چشم می خورد۔ تاگور می سراید: shimar majhe oshim tumi bajao apon shur amar moddhe tomar prokash tai ato modhur koto borne koto gondhe ruper lilaie jage redoy pur amar moddhe tomar shova amon shu modhur حافظ می گوید: مادر پیالہ عکس رخ یار دیدہ ایم ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما ھرگز نمیرد آن کہ دلش زندہ شد بہ عشق ثبت است بر جریدۂ عالم دوام ما حافظ شاعر قرن چھاردھم میلادی است۔ در حیات او شاعران منطقۂ بنگال ھمگی با ’لسان الغیب‘ آشنایی داشتہ اند۔ خود حافظ می گوید: ز شعر حافظ شیراز می گویند و می رقصند سیہ چشمان کشمیری وترکان سمرقندی باز می گوید: عراق و فارس گرفتی با شعر خود حافظ بیا کہ نوبت بغداد و وقت تبریز است حافظ در غزل خود شاعران بنگال را بہ نام ’طوطیان ھند‘ خطاب نمودہ است۔ از این خطاب معلوم می شود کہ شاعران فارسی دان این منطقہ بہ ھیچ وجہ کمتر از شعرای دیگر جاہا نبودہ اند۔ شکر شکن شوند ھمہ طوطیان ھند زین قند پارسی کہ بہ بنگالہ می رود درمیان شعرای شبہ قارہ، شاعر ملی بنگلادش قاضی نذر الاسلام بشدت تحت تأثیر شاعران ایران قرار گرفتہ بلکہ مرید معنوی حافظ و مولوی بودہ و اوزان شعر فارسی را نیز در اشعار خود بہ کار بردہ و در اشعار مختلف خود حافظ را بہ عنوان مرشد خطاب نمودہ است۔ حافظ گفتہ است: دوش از مسجد سوی میخانہ آمد پیر ما چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما ما مریدان روی سوی قبلہ چون آریم چون روی سوی خانۂ خمار دارد پیر ما نذر الاسلام می سراید: Khodar pramer shorab pea behush hoe roy pore sere mosjid amar murshid elo ze ai poth dhore. نذر الاسلام ۱۹۷ رباعی خیام و حدود ۱۰۰ غزل حافظ را بہ شعر بنگالی برگرداندہ و قالبھای شعر فارسی را الگوی شعر سرایی خود قرار داہ است۔ شاعران و ادبای بنگالی بر این باورند کہ ادبیات بنگالی از دورۂ میانہ تا دورۂ مدرن بیشتر از ادبیات فارسی تأثیر پذیرفتہ است۔ اگرچہ بر اثر حکومت ۱۸۵ سالۂ بریتانیا در این منطقہ، رمان و نمایشنامہ نویسی انگلیسی و دیگر انواعِ ادبیات انگلیسی نیز بی تأثیر نماندہ، اما ادبیات این مرز و بوم تحت تأثیر ادبیات فارسی جان و روحی تازہ بہ خود گرفتہ است۔ خخخ یادداشتھا ۱ـ جامی، عبدالرحمن، یوسف وزلیخا ، انتشارات طھوری ، تھران۔ ۲ـ دیوان حافظ،بہ کوشش دکتر حسین علی یوسفی، نشر روزگار، تھران۔ ۳ـ سعدی،گلستان و بوستان ،بہ کوشش غلام حسین یوسفی، انتشارات خوارزمی،تھران۔ ۴ـ مولوی، مثنوی معنوی، بہ کوشش خلیل خطیب رھبر،تھران۔ 5- Bangla Shahitter iti britto, by Muhammad abdul Hi, Syed Ali Ahsan, Ahsan Publication, Dhaka 1389 Bangla. 6- Moddho Zuge Bangla Giti Kobita, by Muhammad Abdul Hi, Dr.Ahmad Sharif, Mowla Brothers, Dhaka 1375 Bangla. 7- Muslim Bangla Shahitto, by Dr. Muhammod Enamul Hoque, Pakistan Publications, 1965. 8- Probondho Bichitra, by Syed Ahmadul Hoque, Chottogram, 1990. 9- Bangladeshe Sufi Shahitto, Rabindro nath thakur o qazi Nazrul Islamer upor Irani Sufi Kobider Provab, an article written by Syed Ahmodul Hoque, Dhaka, 2006. ززز بیت بازی و تصحیح نسخۂ دستنویس خوشدل نامہ دکتر نجم الرشید و دکتر محمد صابر چکیدہ برپا ساختنِ محافلِ مشاعرہ و برگزاری مسابقتِ بیت بازی از سننِ دیرینۂ مجامعِ فارسی زبان جہان است و برای تسہیل و تشویق و تحریض علاقہ مندان بہ این سرگرمی سخن سنجان از دیر باز مجموعہ ہایی منظوم در این زمینہ پر داخت اند۔ خوشدل نامہ کہ متنش بہ دنبال این چکیدہ می آید، از ہمین سنخ منظومہ ہاست کہ در شبہ قارہ تألیف شدہ۔ واژگان کلیدی: خوشدل نامہ، بیت بازی در شبہ قارہ۔ یکی از سنت ہای دیرین ادبی و از کارہای بزرگ عشاق و شیفتگان ادبیات فارسی در ایران و کشور ہایی کہ فارسی در آن جاہا رواج داشت، تشکیل انجمن ہای مشاعرہ و برپای داشتن مجالس مناظرات ادبی بودہ است۔ مشاعرہ را کہ در تاجیکستان بیت برک۱؎ و در شبہ قارہ بیت بازی خواندہ اند،۲؎ بیشتر جنبۂ علمی و آموز شی دارد و تا سال ہای اخیر ادامہ داشتہ و اکنون نیز در برخی از محافل ادبی متداول است۔ مشاعرہ ، در اصطلاح با ہم شعر خواندن یا مسابقہ کردن در شعر یا خواندن از بر یا نبرد کردن بہ شعر باہم است۔۳؎ در این مسابقہ دو یا چند نفر شرکت می کنند و ترتیب آن چنین است کہ یک نفر بیتی را از بر می خواند و نفر دوم باید بیتی را بخواند کہ حرف اول آن ، حرف آخر بیتی باشد کہ نفر اول خواندہ است۔ سپس نفر سوم بیتی می خواند کہ مصراع اول آن ، با حرف آخر مصراع دوم بیتی کہ نفر دوم خواندہ، آغاز می شود۔ این مسابقہ بہ ہمین ترتیب ادامہ می یابد تا وقتی کہ شرکت کنندگان از یافتن بیتی با حرف مورد نظر نفر مقابل خود عاجز بمانند و از مسابقہ بیرون بروند۔ آن کس کہ بتواند تا آخر بہ شعر خوانی ادامہ دہد، برندۂ مشاعرہ است۔۴؎ یکی از شرایط این مسابقہ این است کہ ہیچ بیت بیش از یک بار خو اندہ شود۔ در دانشنامۂ موضوعات ادب فارسی دربارۂ انواع دیگر مشاعرہ چنین آمدہ است: گاہی مشاعرہ ... بہ موضوع یا کلمہ ای ملتزم می شود؛ مثلاً شخص علاوہ بر این کہ باید بیت را با حرف یا کلمۂ آخر بیت خواندہ شدہ آغاز کند، باید کلمہ یا موضوعی را کہ در مشاعرہ ملتزم بہ تکرار آن است در بیت داشتہ باشد۔ نوع دیگر مشاعرہ این است کہ دو یا چند نفر شعر ہایی از بر بخوانند کہ معنای آن شعرہا، پاسخ بہ یکدیگر باشد و بدین ترتیب، بہ یکدیگر با شعر پاسخ بدہند۔ در این نوع از مشاعرہ افرادی کہ استعداد بدیھہ سرایی دارند توفیق بیشتری می یابند۔۵؎ از قدیم ترین نمونہ ہای مشاعرہ، غزل ہایی است کہ آہی شیرازی (وفات ۹۲۷ھ ق/ ۱۴۲۰م) گفتہ است و مطلع غزلی کہ در ردیف الف گفتہ بدین قرار است: ای صد خجالت از گل روی تو لالہ را۲؎ ماند غزال چشم تو چشم غزالہ را۶؎ مشاعرہ بہ سبب ارزش علمی آن در روزگار گذشتہ میان مردم شبہ قارہ پاکستان و ہند نیز رواج تمام داشتہ است و بسیاری از شاعران آن دیار منظومہ ہا با اصول ’’بیت بازی ‘‘ ترتیب دادہ اند و اغلب منظومہ ہا در قالب غزل سرودہ شدہ اند و مضمون ہای عاشقانہ دارند۔ نخستین منظومۂ مہم از میان منظومہ ہای بیت بازی کہ در شبہ قارہ سرودہ شد و ارزش علمی و تعلیمی آن از سایر جنبہ ہایش بیشتر جلب نظر می کند، محمود نامۂ محمد محمود (وفات پس از ۱۰۰۸ھ ق/۱۵۹۹م) است و نسخہ ہای خطی فراوان از آن در دست است۔۷؎ این مجموعہ چنان مورد پذیرش قرار گرفتہ کہ جزو کتاب ہای درسی شدہ و چندین بار بہ چاپ رسیدہ است۔۸؎ شہرت و رواج فراوان محمود نامہ در ادوار مختلف موجب شدہ است کہ تا کنون منظومہ ہای فراوان در تقلید از آن بہ زبان فارسی ساختہ شوند و از جملۂ آنہا بہ این منظومہ ہای مستقل می توان اشارہ کرد : ۱) اشرف نامہ،۹؎ سرودۂ اشرف کہ بہ روزگار محمد شاہ (۱۱۶۱تا ۱۱۳۱ھق) ندیم میر علاء الدولہ، ملقب بہ اشرف علی خان ، بودہ است۔ این منظومہ مشتمل است بر اشعار شعرای متقدم و متأخر کہ بہ ترتیب حروف الفبا و موضوع گرد آوری شدہ است۔ نسخہ ای دستنویس از آن در موزۂ ملی پاکستان در کراچی نگہداری می شود؛۱۰؎ ۲) جمال نامہ، از جمال اللہ جمال کہ از مردم کیلیانوالہ (گوجرانوالہ) بودہ و در ۱۱۸۵ ق این مجموعہ را ساختہ است۔ تاکنون چہار نسخۂ خطی از آن شناختہ شدہ است؛۱۱؎۳) محمود نامہ ، سرودۂ دلشاد پسروری (متوفی ۱۱۹۰ھ ق)۔ این مجموعہ مشتمل است بر ۳۵ غزل و نسخہ ای دستنویس از آن در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب موجود است۔ این منظومہ ہمراہ با دیوان او بہ کوشش غلام ربانی عزیز در سال ۱۳۵۹ھق در لاہور بہ چاپ رسیدہ است؛۱۲؎ ۴) دیوان اشرف، سرودۂ اشرف ، نسخہ ای از آن در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب، لاہور نگہداری می شود؛ ۵) ریاض الغزل، از امام بخش ، متخلص بہ مفتی ، حاوی ۳۲ غزل کہ در سال ۱۲۷۷ھ ق سرودہ شدہ۔ نسخہ ای دستنویس از آن در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب، لاہور موجود است ؛ ۶) عطایی نامہ‘ از شیخ شاہ محمد قانونگوی، متخلص بہ عطایی کہ او برابر ہر حرف دو غزل سرودہ است۔ این مجموعہ در سال ۱۸۸۶م بہ ھمتِ چاپخانۂ نولکشور منتشر شدہ است؛ نسخہ ہای خطی نیز از آن در دست است؛ ۷) خلدی نامہ، از عبدالرحمن ، متخلص بہ خلدی۔ این اثر در سدۂ ۱۳ھ ق سرودہ شدہ۔ نسخہ ہای دستنویس آن در کتابخانہ ہای پاکستان موجود است ؛ ۸) حبیبی نامہ ‘ از سرایندہ ای متخلص بہ حبیبی، کہ داری ۲۸ غزل نماباشد و نسخہ ای از آن در جہانیان، ملتان موجود است ؛ ۹) فرشتہ نامہ، سرودۂ سرایندہ ای متخلص بہ فرشتہ شامل ۲۸ غزل۔ از آن سہ نسخہ خطی شناختہ شدہ است؛ ۱۰) نادر نامہ، از شاعری متخلص بہ نادر کہ نسخہ ہای دستنویسِ آن در دست است؛ ۱۱) دیوان احمد، از شیخ احمد، کہ دو نسخہ از آن در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب نگہداری می شود ؛ ۱۲) شایق نامہ۱۳؎ سرودۂ غلام قادر شایق رسول نگری است کہ در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب، لاہور ، بہ شمارہ ۲۲۱۸/۲/۵۲۲۸، نگہداری می شود۔۱۴؎ این مجموعہ کہ مشتمل است بر ۳۴ غزل ، در ۱۲۹۱ھ ق بہ پایان رسیدہ است ؛ ۱۳) دیوان نور الہی از نور الہی، شامل ۳۲ غزل فارسی، کہ نسخۂ خطی منحصر بہ فرد آن در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب ، لاہور محفوظ می باشد۔۱۵؎ خوشدل نامہ سرودۂ خوشدل، کہ از احوال و آثار او اطلاعی در دست نیست ، جز اینکہ یک اثر دیگر از وی بہ نام دیوان خوشدل بہ شمارہ ۸۷۴۸ ، در کتابخانۂ گنج بخش ، اسلام آباد نگہداری می شود۔۱۶؎ خوشدل نامہ مجموعۂ غزل ہایی است کہ بہ پیروی محمود نامہ سرودہ شدہ است۔ این مجموعہ مشتمل است بر ۳۵ غزل فارسی و نسخہ ہای فراوان از آن در دست است۔ این مجموعہ را بہ استفادہ از دو نسخۂ خطی تصحیح کردہ ایم و شرح آن بدینگونہ است: ۱۔ خوشدل نامہ، مشتمل بر ۱۴ صفحہ، کہ بہ شمارہ ۳۴۷۷ در کتابخانۂ گنج بخش، اسلام آباد نگہداری می شود،۱۷؎ این مجموعۂ غزلیات کہ بہ روز ۲۱ رمضان در سال ۱۲۴۳ھ ق / ۱۸۲۷م در لاہور کتابت شد ، در تدوین متن ، اساس قرار گرفتہ و با علامت ’’ گ ‘‘ مشخص شدہ است۔ ۲۔ خوشدل نامہ، مشتمل بر شش برگ، کہ بہ شمارہ ۷۵۷۹/۳۶۰۔O‘ در کتابخانۂ مرکزی دانشگاہ پنجاب ، لاہور ، موجود است۔۱۸؎ این مجموعۂ غزلیات کہ در ۱۰ ربیع الثانی ۱۲۹۲ھ ق/ ۱۸۷۵م ، بہ دستخط فقیر اکبر علی کرتار پوری (در کوت محمد خان کاکرم) کتابت شد ، در تصحیح متن نسخۂ بدل قرار گرفتہ و با علامت ’’پ‘‘ مشخص شدہ است۔ خخخ یادداشتھا ۱۔ صدرالدین عینی، یادداشتھا، بہ کوشش سعیدی سیرجانی، تہران، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۵۲؛ شفیعی کدکنی، شاعرِ آینہ ہا، تہران، ۳۷۱ اش، ص۱۱۳-۱۱۱۔ ۲۔ فیروز الدین، مولوی، فیروزاللغات، لاہور، بی تا، ص۲۵۲۔ ۳۔ در مورد معنای مشاعرہ منابع متعددی در دست است، از جملہ غیاث الدین بن جلال الدین، غیاث اللغات، بہ کوشش منصور ثروت، تہران، ۱۳۷۵، ص۸۲۵؛ محمد معین، فرہنگ معین، تہران، ۱۳۷۱ ش، ج۴، ص۴۱۲۸؛ دھخدا، علی اکبر، لغت نامہ، تہران، ۱۳۳۷ش، شمارۂ مسلسل ۲۱۱، ص۴۳۲؛ و نیزنک: شرف الدین رامی، حقایق الحدایق، بہ کوشش سید محمد کاظم امام، تہران ۱۳۴۱ش، ص۲۰۴؛ محمد علی داعی الاسلام، فرہنگ نظام، تہران ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۱۴۷۔۱۴۶۔ ۴۔ ابوالقاسم رادفر، فرہنگ بلاغیِ ادبی، تہران، ۱۳۶۸ش، ص۱۰۳۲؛ میمنت میر صادق، واژہ نامۂ ھنرِ شاعری، تہران، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۴۔ ۵۔ بہ نقل ابوالقاسم رادفر، پیشین، ص۱۲۵۱۔ ۶۔ بہ نقل از محمد محمود، مثنویاتِ محمود، بہ کوشش محمد بشیر حسین، لاہور، ۱۹۷۹م، مقدمہ، ص۱۰۔ ۷۔ احمد منزوی، فہرست مشترک نسخۂ ہای خطی پاکستان، اسلام آباد، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۷۵۳۔۷۴۴۔ ۸۔ خانبابا مشار، فہرست کتابہای چاپی فارسی، تہران، ۱۳۵۳، ج۴، ص۶۴۳۰۔ ۹۔ اشرف نامہ، بہ کوشش دکتر محمد صابر، سفینہ، لاہور، ش۱۔ ۱۰۔ عارف نوشاہی، فہرست نسخہ ھای خطی فارسی موزۂ ملی پاکستان کراچی، اسلام آباد، ۱۳۴۲ش، ص۱۱۲۶؛ احمد منزوی، پیشین، اسلام آباد، ۱۳۶۶، ج۸، ص۱۰۹۱۔ ۱۱۔ احمد منزوی، پیشین۔ ۱۲۔ محمد بشیر حسین، فہرست مخطوطات شیرانی، لاہور، ۱۹۶۷م، ج۱، ص۱۴۷؛ منزوی، پیشین، ص۱۳۳۵؛ ھمو فہرست نسخہ ہای خطی فارسی، اسلام آباد، ج۴، ص۲۹۶۱۔ ۱۳۔ دیوان دلشاد پسروری، بہ کوشش غلام ربانی عزیز، لاہور، ۱۹۷۰، مقدمۂ شائق نامہ، بہ کوشش نجم الرشید، مجلۂ فارسی، تہران، س۳، ش۲۔ ۱۴۔ محمد بشیر حسین، ج۱، ص۱۴۷؛ منزوی، پیشین، ج۸، ص۳۳۵؛ ھمو، ج۴، ص۳۳۵؛ ھمو، ج۴، ص۳۹۶۱۔ ۱۵۔ خضر عباسی نوشاہی، فہرست نسخہ ہای خطی فارسی کتابخانۂ دانشگاہ پنجاب لاہور، لاہور، (گنجینۂ آذر)، اسلام آباد، ۱۳۶۵ش، ص۳۷۸؛ احمد منزوی، فہرست مشترک، ج۷، ص۱۴۷۵۔ ۱۶۔ احمد منزوی، پیشین، ص۱۴۳۱۔ ۱۷۔ ھمو، پیشین، ص ۴۲۔۱۲۴۱۔ ۱۸۔ ھمو، پیشین؛ خضر عباسی نوشاہی، پیشین، ص۳۵۴۔ ززز رب یسر بسم اللہ الرحمن الرحیم و تمم با لخیر ]ص۱[ای شد ز عارضت بہ جگر داغ لالہ را و از چشمِ مست تو شدہ خجلت غزالہ را انصاف کن کہ از غمِ ہجرِ تو سوختیم تا چند بر فلک برسانیم نالہ را از دام۱؎ گیسویت نتوان مرغ۲؎ دل رھاند رحمی بیار تاب مدہ این کلالہ را اکنون بیا و در برم از مرحمت نشین تا سر کنم بہ تو الم چند سالہ را استادِ عشق درس جنونم چنان بداد کز طبع محو کرد کتاب و رسالہ را اسبابِ عقل پیش تو یکسر فروختیم اینک نوشتہ ام بہ شہادت قبالہ را از داغِ سینہ سوز تو خوشدل چرا طپید ای داغ بر دل از غم خال تو لالہ را بندہ رخسار تو شد آفتاب خادم۳؎ گیسوی تو صد مشکناب بردہ دلم کاکل مشکین اسیر تافتہ زنجیر بہ صد پیچ و تاب۴؎ بلک شبی یاوری بخت من چہرہ خوبِ تو نماید بہ خواب بوسہ ازان عارض چون مصحفت۵؎ آیت رحمت بکنم انتخاب برق بلا بر دل عاشق فتد گر بکنی یک نگہ۶؎ بی حجاب بُردہ ز خوبان جہان رنگ و بو۷؎ حسن لقایی تو بہ صد آب و تاب بہرِ دل خوشدل حیران خود برفگن از ماہِ رخِ خود نقاب ]ص۲[پیشت ای مشکین کلالہ گاہ راس۸؎ و گاہ چپ می کنم صد آہ و نالہ گاہ راس و۹؎ گاہ چپ پا رسایی چون کنم کان ساقی فرخندہ خو می کند مینا حوالہ گاہ راس و گاہ چپ پوزش عاشق پذیر ای ظالم بی رحم من زان کہ خواند صد رسالہ گاہ راس و گاہ چپ پُر شود گوش خلایق گر شبی سازم بیان شکوہ ہای چند سالہ گاہ راس و گاہ چپ پردہ از رخ برفگن ای ماہ تا بر عارضت گرد گردم ہمچو ھالہ گاہ راس و گاہ چپ پرسشم۱۰؎کن ای۱۱؎ فصنم کز ہجر تو از چشم خویش اشک بارم ھمچو ژالہ۱۲؎ گاہ راس و گاہ چپ پند واعظ کی اثر بخشد بہ خوشدل و نگہی پُر دہد ساقی پیالہ گاہ راس و گاہ چپ تاکہ عشق ترا دلم وطن است ہر شبی۱۳؎ آہ و نالہ کار من است ترک می چون توانم ای ناصح ساقی و بادہ ہر دو پیش من است تار زلفت بہ گردنِ جانم بستہ صد حلقہ‘ حلقہ چون رسن است تا ترا ہر کہ دید گفت ای وای۱۴؎ بارک اللہ چہ ماہِ سیم تن است تو بہ از عشق چندای بلبل۱۵؎ زان کہ آن مہ لقای گل بدن است تیرہ زلفش بہ گردِ عارض او چون بنفشہ فتادہ بر سمن است ترک من خوشدل است پروانہ۱۶؎ فتاب روی تو شمع انجمن است ثابت نماند یار با۱۷؎ قرار الغیاث زین درد و۱۸؎ غم شد است دلم زار الغیاث ثبت است بر جراید جانہا جمال۱۹؎ تو گشتہ دلم بہ ہجر گرفتار الغیاث ثمن وصال تو چو دہم۲۰؎ نقد دین و دل زین گونہ سود نیست بہ بازار الغیاث ]ص۳[ثعلب خدیعت اند رقیبان سگ صفت عشاق را کنند دل افگار الغیاث ثوب از تن تو یافتہ مقصود اتصال عاشق ز فرقتت۲۱؎ شدہ بیمار الغیاث ثعبان کاکلت۲۲؎ زدہ نیشی بہ جان من تا چند نالم ای بت عیّار الغیاث ثقبہ شدہ بہ سینۂ خوشدل ز۲۳؎ انتظار ثابت نشد بہ وعدۂ خود یار الغیاث جہانی بہر دیدار تو محتاج تویی در ملک خوبی صاحب تاج جمال روشنت تا جلوہ گر شد چو روز روشنم شد این شب داج جہانگیر است چشمت۲۴؎ ھمچو شاہان رسانندت بتان۲۵؎ از ہر طرف باج جفایت را نمودم خو پذیری تو شہبازی و من۲۶؎ مانند دراج جماد از ہیبتت چون موم بگداخت شدہ ظلم تو رشک جور۲۷؎ حجاج جگر بشگافت مژگان چو تیرت۲۸؎ نمودم سینۂ خود پیشت آ مّاج جفا کارا چو خوشدل گشت شیدا جمالت را ہزاران صاحب تاج چہ گویم وصف آن موی میان ہیچ ز تنگیِ دہان سازم بیان ہیچ چھا سازم ز دردِ ہجر آن شوخ کہ غیر از نالہ ناید بر زبان ہیچ چرا سازی تپش ہا ای دل زار کہ سودی نیست از آہ و فغان ہیچ چمن بشگفت و گل گل گشت صحرا دل من نشگفد بی مہ رخان ہیچ چکاندم خون دل ہر چند از چشم اثر نگرفت در سنگین دلان ہیچ چنان در دام گیسویت اسیرم کہ استخلاص ناید در گمان ہیچ ]ص۴[چہ گوید خوشدل از وصف دہانت چو می بینم ترا ای مہ دہان ہیچ حلال نیست بہ جز دستِ آن نگار قدح کنم فدای لب لعل۲۹؎ او ہزار قدح حساب روز قیامت برو شود آسان کسی کہ ہر سحری می کشد دو۳۰؎چار قدح حجاب کس مکن ای ساقی خجستہ لقا بہار توبہ شکن می رسد بہ یار قدح حباب وار ھمین یک نفس دمی با قی است مدارعمر مکن ساقیا سپار قدح حیات خضر بود جاودان نصیب کسی کہ نوشد از می گلگونِ خوشگو ار قدح حرام نیست می واعظا تو طعنہ مزن اگر خوری ز کفِ یار گل عذار قدح حوالہ می نابم چہ می کنی خوشدل حرام باد بہ جز یار گل عذار قدح خرابم کرد آن رعنا جوان شوخ نگاری،گل رخی، شیرین دہان۳۱؎ شوخ خلد در سینہ ام تیر۳۲؎جگر دوز اگر یاد آیدم از ہجر آن شوخ خمیدہ قامتم چون بیدِ مجنون ز عشق روی آن سروِ روان شوخ خلایق جملہ دارد تلخ کامی ز ہجرآنِِ بت شیرین زبان۳۳؎ شوخ خجل شد بر فلک خورشید رخشان ز تاب۳۴؎ چہرۂ گلگون آن شوخ خدا را ای صبا یک رہ پیامم ببر در پیشِ آن نا مہربان شوخ خدایا خوشدل مسکین چہ سازد خبر از حال من نگرفت آن شوخ دلِ من وصف یار می گوید مدحِ آن گل عذار می گوید دص۵جدردِ ہجرانِ آن بتِ سرکش گہ بہ آن شہسوار می گوید دیدۂ من بہ صد۳۵؎ زبانِ مژہ قصۂ انتظار می گوید داروی ہجر نیست غیر از وصل تا کہ پیش نگار می گوید درد مندی کجا کہ پیش صنم۳۶؎ حال این خاکسار می گوید در زمانِ فراق سوزشِ دل نالہ ام زار زار می گوید داستانت چہ سر کند خوشدل دل ترا گل عذار می گوید ذاکر شدم ز ذکر۳۷؎ بتان شد لسان لذیذ زان رو کہ ہست ذکر بتان در دہان لذیذ ذوالفرقی و من بہ فدای جمال۳۸؎ تو دارم ز ورد نام تو کام و زبان لذیذ۳۹؎ ذنب است پیش روی تو تذکارِ ماہ و مہر چون نیست مثل روی تو در۴۰؎ انس و جان لذیذ ذ بحم چہ می کنی تو ز خنجر کہ از نگاہ بسمل شدم کہ ھست۴۱؎نگاہِ بتان لذیذ ذریت ابوالبشر از اول [ تا ] ازل دارند تا ابد ز تو روح و روان لذیذ ذکر جمالِ تو چہ کنم زان کہ ہر کسی دارند ذکر نام تو از جسم وجان لذیذ ذرہ صفت ز مہرِ تو خوشدل بیان کند۴۲؎ ذکرِ لبِ تو ہست بسی۴۳؎ بر زبان لذیذ رونق حسنت ای بت عیّار بردہ از جان و بندہ صبر و قرار روز ] و[ شب در غم فراق رخت بگذرانم بہ آہ و نالہ و زار روز عمرم کہ بود چو۴۴؎ خور رخشان آی مہ از ہجر تو شدہ شب تار رنگ رویم پریدنی دارد شایدم آن گل در آیدم بہ کنار ]ص۶[رفت بادِ خزان و موسم ہجر مژدہ ای دل کہ آمد است بہار رازِ دل پیش تو بیان سازم گر نسازی تو با رقیب اظہار روح خوشدل چو رشک بلبل شد۴۵؎ روی تو ہست غیرت گلزار ز تاب روی تو حیران شدہ گل و مل نیز ز عارضِ تو خجل گشتہ لالہ و گل نیز ز پـیچ و تاب دو زلفت نمی توان رُستن علی الخصوص کہ داری کمند و۴۶؎ کاکل نیز زبان شہدفشانت۴۷؎ چو می کند گفتار خجل شوند ز تو طوطیان و بلبل نیز زحلقہ ہای دو گیسوی و کاکل مشکین بنفشہ سر بہ گریبان فگندہ سنبل نیز ز جور و ظلم تو ای مہ۴۸؎ ز خیلِ عشاقان گذشتہ۴۹؎ تا بہ فلک شور[و]نالہ[و]غلغل نیز زکواۃ حسن اگر از تو بوسہ ای خواہم مکن تو ہیچ تفکُّر درین تأمُل نیز ز حالِ خوشدل خونین۵۰؎ جگر نمی پرسی زہی ز روی تو شرمندہ لالہ و گل نیز ژند پوشیدم بہ این سودای ژاژ خویش را کردم ز سر تا پای ژاژ ژرف دریای غمت کردم غریق می زنم تا چند دست و پای ژاژ ژاژ خایی ہای سنگین دل رقیب بر کشیدہ از دلم غوغای ژاژ ژاژ اندوہ غمت شد کار من نیستم چون دیگران شیدای ژاژ ژنگ بارد چشم من در فرقتت در جہان گردیدہ ام رُسوای ژاژ ژنگدان آسا فغانھا می زنم تا فلک بر ساندہ ام ہا ھای ژاژ ژالۂ اشک تو خوشدل می رود ژند چون پوشیدہ مدرای ژاژ ]ص۷[سرمن بستۂ زنجیر تو می باشد و بس دردِ من نالۂ شبگیر تو می باشد و بس سینہ را کی سپریِ ناوکِ غیری سازم کین نشان ہدف تیر تو می باشد و بس سرو من سنگھا۵۱؎ چند زنی بر مینا نہ۵۲؎چنین باعث توقیر تو می باشد و بس سر نپیچم ز جفای تو بسی خورسندم کہ قدر پیرو تدبیر تو می باشد و بس سربہ صحرا چہ زنی۵۳؎ از پی نخجـیر دگر مرغ دل قابل نخجیـر تو می باشد و بس ستم کشتن عشاق اگر بر۵۴؎ تو رواست سرِ من لایق شمشیر تو می باشد و بس ساقیا بر دلِ خوشدل چہ زنی تیر نگاہ سینۂ من سپر تیر تو می باشد و بس شاہ خوبان است صد خیلِ نگاران لشکر ش بلکہ می کردند خوبانِ جہان گرد درش۵۵؎ شہسوار من کہ از۵۶؎ ابرو چشمان و مژہ قتل مردم می شود۵۷؎با تیغ و تیر و خنجرش شاہد رعنا نگاری ہای روی خوش ادا آن کہ صد جانم بلا گردان زیبا پیکرش شوخگی شنگی ظریفی چابکی۵۸؎شیرین لبی تاجِ سلطانیِ مہ رویان بود زیب سرش شکرہا دارم ز الطاف خدا و شفقتش زان کہ زین۵۹؎شیرین سخن جا کردہ ام در خاطرش شربت شیرین وصلش آرزو دارم بسی آخر ای ساقی سرمینا کشا بر ساغرش۶۰؎ شاد شو خوشدل کہ اینک می رسد جلوہ کنان شہسوار من کہ آمد ملکِ خوبی کشورش صد دعا ھا می کنم تا گردم از حرمان خلاص لیک کی گردد دل مہجورم از ہجران خلاص صبر کن ای مرغِ دانا چون بہ دام افتادہ زان کہ نتوان یافتن از بند مہ رویان خلاص صبحدم چون یوسف مصری نقاب از رخ کشا تا شوم از چاہِ غم و ز محنتِ زندان خلاص ]ص۸[صادق آن باشد چو بلبل بر جمالِ گل رخان گر دلِ خود را کند از قیدِ جسم و جان خلاص صیحہ و فریاد و زاری ہیچ سودی نآورد کی توان گشتن۶۱؎ز دامِ کاکلِ پیچان خلاص صحنِ گلشن باز سر سبز است و گل شد جلوہ گر۶۲؎ خاطرم شاد است و گشتم۶۳؎از غمِ دوران خلاص صابری را پیشہ کن خوشدل کہ خوش گفت آن کہ گفت صبر کن ای دل کہ کردی از غم دوران۶۴؎خلاص ضرور شد کہ غم خود بہ آن نگار کنم عرض ز سوز سینہ و از چشم اشکبار کنم عرض ضمیر من بہ جز این آرزو نخواہد۶۵؎ ہیچ کہ اندکی بہ تو از درد انتظار کنم عرض ضرر نباشدت۶۶؎ ار بشنوی ز قصۂ من کہ سر گذشتِ دل زار بی قرار کنم عرض ضریر باد ز چشمان خود رقیب پلید۶۷؎ کہ بی ہراس بہ آن سرو گل عذار کنم عرض ضعیف گشتہ ام از فرقت بت گل روی۶۸؎ بہ پیش من بنشین تا ز حال زار کنم عرض۶۹؎ ضلالت است اگر پیشِ او چو بوالہوس شکایتِ غم ہجران یک از ہزار کنم عرض ضراعت و غمت از حد گذشت ای خوشدل ضرورت است کہ حال ترا بہ یار کنم عرض طلعتِ زیبای تو گشتہ مُزَّین ز خط ہالہ بہ گرد قمر کی بدود این۷۰؎ نمط طالبِ وصل توام نیست مرادم جز۷۱؎ این دور ز آبِ زلال چند طپم ہمچو بط طعنہ مزن واعظا عشقِ بتان آتش است خون جگر از دو چشم گشتہ روان ہمچو شط طبعِ تو با ناکسان ہست بسی ملطفت بر سر احوال من رحم نیاری فقط طرزِ جفا و ستم از تو یکایک صحیح وعدہ و پیمان تو جملہ سراسر غلط طالعِ میمون من کرد مددگاری کز تو دل غم کشم۷۲؎ باز شدہ منسبط ]ص۹[طرۂ پیچان او بردہ دلم خوشدلا طاقت من طاق گشت از غمِ آن سبز خط ظالما از دردِ ہجرت بی قراران را چہ حظ بی جمال جانفزایت غمگساران را۷۳؎چہ حظ ظاہراً از دست تو چندان ستم ہا دیدہ ام از خرابی دلِ من دو ستداران را چہ حظ ظلم بگذار۷۴؎ ای صنم مہرو وفا را پیشہ کن گر جفاورزی و تندی دل فگاران را۷۵؎چہ حظ ظہر من بشکست از جور و جفایت ای پری آخر از آزار غربا شہریان۷۶؎ را چہ حظ ظل اقبالت بہ فرق عاشقان پایندہ باد بی وصال کام گشت۷۷؎ خاکساران را چہ حظ ظنِ عاشق را بہ غیر از نیکویی در دل مباد۷۸؎ گر گمانت بد شود امیدواران را چہ حظ ظبی آسا رم کنی از خوشدل مسکین چرا۷۹؎ ظلم کردی پیشۂ خود از تو یاران را چہ حظ عہد کردم تا فروزم پیش گل رخسار۸۰؎ شمع تا گدازد ہم چو موم از تاب آن دیدار شمع عمرہا بینی کہ خواہد مُرد با سوز۸۱؎و گداز زان کہ لافِ حسن می زد دوش در بازار شمع عندلیب از وصل گل خوش قمری از سرو سہی من ز دیدار صنم پروانہ از رخسار شمع عشق پروانہ بر۸۲؎ اندک سوختن شد۸۳؎مشتہر آفرین کز پایی تا سر سوزد اندر ناز شمع عیب گل چیدن بہ فرق دود آھش۸۴؎تا فلک برسر یک پا ستادن دارد این آثار شمع عاشقان را ہیچ قدری نیست پیش گل۸۵؎رخان نشنود حالِ دل پروانہ ز اشکبار شمع عزّت سیارہ پیش خور چہ باشد خوشدلا عیب باشد گر فروزم پیش روی یار شمع غضب آلودگی است کرد مرا بر جان داغ تا نہادہ ستمت بر جگر سوزان داغ ]ص۱۰[غیرت ہالہ و ماہ است خطت گرد رُخت دامنِ گل ز تو چالاک و جگر۸۶؎ریحان داغ غرّہ مُہر رخت دید مگر زان کہ ہنوز ماندہ از تاب لقایت بہ مہ تابان داغ غم ہجران چہ عجب سخت بلای است ای دل کہ نھد بر جگر و جانِ دل افگاران داغ غوطہ در۸۷؎خون جگر چون۸۸؎نخورم ہمچون لالہ کہ شدہ سینۂ من۸۹؎ از غم مہ رویان داغ غرقِ دریای غمم زان کہ ز عشقت۹۰؎ شدہ است عاشقان را دل سوزان جگر خوبان داغ غرضت گر بہ جگر سوزی خوشدل باشد غیر را چند نہی ای مہ من بر جان داغ فَرُّخ آن وقت کہ سویم نگری از الطاف سخن چند بگویی بہ من از سینۂ صاف فوجِ خوبان ہمہ چون لشکر و تو سلطانی لیک پُرسند ز شاہان ہمہ عدل و انصاف فصل گل می رسد ای ساقیِ فرخندہ لقا ساغری چند عطا کن بہ کمال اعطاف فرصت وقت غنیمت شمر و بادہ بیار ہست امروز چو با محتسبم قصدِ مصاف فرقۂ بو الہوسانند بہ دورت زدہ صف۹۱؎ کہ ندانند کلامی بہ جز از لاف و گذاف فرق من زیر قدم ہای تو بر خود بالد عاشق صادقم و دعوی من نیست خلاف فیض عام تو بہ۹۲؎ خوشدل برسد پیر مغان فَرُّخ آن لحظہ کہ ساقی بدھد بادۂ صاف قرین غم مشو ای دل ز ابتلای فراق کہ ابتدای وصال است انتہای فراق قلم شکست و سیاہی بریخت و کاغذ سوخت چو خواستم کہ نویسم ز ماجرای فراق قریب کوی تو منزل۹۳؎ گزیدہ ام آخر ز بس کہ جان و دلم گشتہ مبتلای فراق قسم بہ لالۂ رویت کہ داغ داغ شدہ است دل شکستہ ام از محنت و جفای فراق ]ص۱۱[قدم دریغ مدار از عیادت عاشق کہ جان بہ لب شدم از شدت وبای۹۴؎فراق قتیل ہجر۹۵؎ ندارد دیت بہ مذہب عشق بہ غیر۹۶؎ نقد وصال تو خون بھای فراق قساو ت غم ہجران نمی رود خوشدل قضا فگند مرا باز در بلای فراق کوی تو مسلخ عشق است نگارابی شک خوف خون ریزی تو ہست بہ جان ہر یک کشتن عاشق بی چارہ بہ پیشت بازی است ہیبت قہر تو رفتہ ز سما تا بہ سمک کیست کز عشق رخت والہ و حیران نشدہ است۹۷؎ چہ ز حور و چہ پری و چہ ز انس و چہ ملک کاکل مُشک فشان تو مرا کرد اسیر حلقۂ دام بلا شد بہ جبین تو کجک کام جان یافتم از بوسۂ شور انگیزت ہست لب ہای ترا برسر من حقِ نمک کاتبِ صنع چو بنوشت خطِ و صل ترا حرف اندوہ و غم از لوحۂ دل ساختہ حک کس چو خوشدل نکند مدحت ماہ و خورشید کاش یک شب مہ روی تو بود۹۸؎ شمع فلک لقای ہمایونت آرامِ دل کزو نیک باشد سر انجام دل لبت شربتِ چشمۂ زند گی است کہ لبریز گشتہ از و جام دل لیاقت ہمین داشت۹۹؎ در عشق تو کہ گمنام شد از جہان نام دل لفیف است زلفت بسان کمند نباشد بہ جز گیسویت دام دل لبیب است در چشم آن آفتاب کز و صبح روشن شود شامِ دل لذیذ است و صلش ز شہد و شکر ہمین است ز و مقصد و کام دل لگد خورد خوشدل ز ہجرش ولی لبِ لعل او ہست آرامِ دل ]ص۱۲[مھی موزون۱۰۰؎ لقا یار گل اندام بتی شیرین ادا شوخی سمن فام معربد تند خو نازک مزاجی دل آزاری جفا اندیش خود کام مرادِ خاطر امیدواران بتی نازک بدن شوخی نکو فام مشو ای مہ لقا برحسن مغرور کہ بر صبحِ جمالت می دمد شام مگر خالِ سیاہ و زلفِ مشکین پی مرغ دلم شد دانہ و دام من از جور رقیبان چند نالم چو باشد رامِ من یار۱۰۱؎ دل آرام مگو خوشدل ز بی آرامی خویش مرا ہست آن پری پیکر دلارام نگہت گیسوی تو مشک ختن چہرۂ نیکوی تو رشک سمن۱۰۲؎ نالۂ من بشنوی از ہر سحر گوش نہی بر در بیت الحزن نوش لبت چشمۂ آبِ حیات زلف کجت گردن جان را رسن نافۂ چین باز جگر خون شود گویم اگر مدحتِ زلف تو من نیش زند افعیِ خونخوار وار۱۰۳؎ کاکلِ پیچان تو بر جان من۱۰۴؎ نیست ز خوبان جہان ہیچ کس ہمسر آن دلبر شیرین دہن نام گل و سرو ز خوشدل شنو نیست چو رخسار قدت در چمن وای صد وای شدم بی سرو سامان بی تو چشمۂ خون شدہ این دیدۂ گریان بی تو ورق ناز بگردان و۱۰۵؎بخوان صفحہ مہر۱۰۶؎ گشتہ شیرازۂ دل ابتر ویران۱۰۷؎ بی تو والی کشور حسنی بہ گدایان نظری کس بہ عاشق نکند جور ز خوبان بی تو ]ص۱۳[واقف حال منی ای شہ۱۰۸؎خوبانِ جہان کیست تا رحم نماید بہ غریبان بی تو وعدہ ھا کردی و آخر نرساندی بہ وفا۱۰۹؎ سوختم سوختم ای نوگلِ خندان بی تو وردِ نام تو نمایم چہ بہ شام و چہ سحر شدہ ام بس کہ سراسیمہ و حیران بی تو والۂ روی تو شدہ خوشدلِ مسکین جانا وہ کہ جان و دلِ من گشتہ پریشان بی تو ہر سحر می کشم۱۱۰؎ از سینۂ آہ ہمچو گدایان بہ در بادشاہ ہست مرا با تو چنان رغبتی کز تو شکیبم نہ بی گاہ گاہ ہر ھمہ دانند کہ در عشق تو نالہ کنم شام و فغان صبح گاہ ہندوی گیسوی تو بر عارضت بر سر گنج است چو مارِ سیاہ ہیچ یکی نیست ز خیل بتان مثل تو رعنا پسری کج کلاہ ہرچہ کنی بہر تو زیبندہ است لیک مرا ہست امیدی نگاہ ہای کہ از ہجر رخش۱۱۱؎۔خوشدلا ہمدمِ من نیست کسی غیرِ آہ یار رنج خاطر اغیار بودی کاشکی عاشقان را از کرم غمخوار بودی کاشکی یاد روی او ز دل ہرگز نمی گردد برون یادِ من در خاطر دلدار بودی کاشکی یافتی مقصود خود از وصلِ آن شیرین ادا طالعِ فَرُّخ دلم را یار بودی کاشکی یکبہ یک احوال رازِ خویش می کردم بیان در حضورش رخصت گفتار بودی کاشکی یا رب این خورشید تا بان است یا رخسار او این دلم را تابِ آن دیدار بودی کاشکی ]ص۱۴[یافتن مقصودِ خود۱۱۲؎۔زان ماہ خیلی مشکل است بخت خواب آلود من بیدار بودی کاشکی یک دمی خوشدل ز دیدارش صبوری کی توان یار را بر من نظر بسیار بودی کاشکی تمت نسخہ خوشدل نامہ من تصنیفات افضل الشعرای ہذا لوقت فقیر خوشدل روز دو شنبہ بہ وقت چاشت تحریر بہ تاریخ بیست ]و[ یکم ماہ مبارک رمضان در بلدہ لاہور تحریر یافت : ۱۲۴۳ھـ ق خخخ اختلافاتِ نسخ ۱۔ پ : قید ۲۔ پ : جان ۳۔ پ : ہندوی ۴۔ پ : آب تابِ ۵۔ پ : مصحف ۶۔ پ: نگہی ۷۔ پ: رشک و داد ۸۔ پ : راست ۹۔ گ : ’’ و ‘‘ ندارد ۱۰۔ پ : پرسش ۱۱۔ پ : گہ ۱۲۔گ : ہالہ ۱۳۔ پ : سحر ۱۴۔ پ : از شوق ۱۵۔ پ : کی توان کردن ۱۶۔ پ: توبہ خوشدل چرا نظر نکنی ۱۷۔ پ: بر ۱۸۔ گ : ’’ و ‘‘ ندارد ۱۹۔ پ : وصال ۲۰۔پ: بدھم ۲۱۔ پ: بہ ہجر تو ۲۲۔پ: زلفِ تو ۲۳۔ پ: در ۲۴۔ پ : حسنت ۲۵۔ پ : شہان ۲۶۔ پ : منم ۲۷۔ پ : ظلم ۲۸۔پ: تیر غمزۂ تو ۲۹۔ پ: در چشمان ۳۰۔ پ : سہ ۳۱۔ پ : زبان ۳۲۔ پ : خار ۳۳۔ پ : دہان ۳۴۔ پ : عکس ۳۵۔ پ : ہر ۳۶۔ پ : کہ پیش آن مہ رو ۳۹۔ پ : عشق ۴۰۔ پ : لقای ۴۱۔ پ: دارم چہ ورد نام تو از جسم و جان لذیذ ۴۲۔ پ : ’’در‘‘ ندارد ۴۳۔ پ : نیست ۴۴۔ پ: خوشدل رسد بہ چرخ ۴۵۔ پ : مرا ۴۶۔ پ: ’’چو‘‘ ندارد ۴۷۔ پ : چو بلبل است بہ تو ۴۸۔ گ : ’’ و ‘‘ ندارد ۴۹۔ پ: فصاحت ۵۰۔ پ :تو گرآیم ۵۱۔ پ : رسید ۵۲۔ پ: خونی ۵۳۔ پ: سنگ ستم ۵۴۔ پ : کی ۵۵۔ پ : سخن تند زدی ۵۶۔ پ : بہ ۵۷۔ پ : سرش ۵۸۔ پ : آن ۵۹۔ پ : می کند ۶۰۔ پ : طریقی خامگی ۶۱۔ پ : از ۶۲۔ پ : شربت وصلش طمع دارم کہ نوشم سالہاگر مددگاری کند بخت و رساند بر درش ۶۳۔ پ : کردن ۶۴۔ پ: صحن گلشن تازہ شد سرسبز گل شد جلوہ گر ۶۵۔ پ : ہستم ۶۶۔ پ : ہجران ۶۷۔ پ: ندارد ۶۸۔ پ : چہ باشد ۶۹۔ پ : بلند ۷۰۔ پ: فرفتت شہ گل رخ ۷۱۔ گ: ’’ عرض‘‘ ندارد ۷۲۔ پ : زین ۷۳۔ پ : چو ۷۴۔پ: دل زارِ من ۷۵۔ پ : گل عذاران را ۷۶۔ پ : کم کن ۷۷۔ پ : گل عذاران را ۷۸۔ پ : آخراًہم اغربا و شہر یاران ۷۹۔ پ: بی جمالِ جان فزایت ۸۰۔ پ : میار ۸۱۔ پ : رنجور خویش ۸۱۔ پ : روی یار ۸۳۔ پ : شور ۸۴۔ پ : بہ ۸۵۔ پ : اندر ۸۶۔ پ : آتش ۸۷۔ پ : مہ ۸۸۔پ:چاک است و دل ۸۹۔ پ: از ۹۰۔پ : خود ۹۱۔ پ:کہ شدم لالہ وصف ۹۲۔ پ : ہجرت ۹۳۔ پ : چرخ صفت ۹۴۔پ : بر ۹۵۔ پ : مسکن ۹۶۔ پ : جفای ۹۷۔ پ: عشق ۹۸۔ پ : کہ ہست ۹۹۔ پ: ’’ است‘‘ ندارد ۱۰۰۔ پ: شود ۱۰۱۔ پ: لیاقت نور دید ۱۰۲۔ پ : مہ روشن ۱۰۳۔ پ : ماہ ۱۰۴۔ پ : چمن ۱۰۵۔ خونخوار وش ۱۰۶۔ جان و تن ۱۰۷۔ گ : ’’ و ‘‘ ندارد ۱۰۸۔ پ : ِسبقِ وفا ۱۰۹۔ پ:گشتہ مجموعۂ عشاق پریشان ۱۰۹۔ پ :حال حق خستہ ز ۱۱۱۔پ : بقا ۱۱۲۔ پ : می خیزد ۱۱۳۔ پ :ہای کہ در فرقتِ او ۱۱۴۔ پ : دل ززز